należało dać świadectwo, wydają się filarami XIX-wiecznej literatury. W obu przypadkach transcendentne korzenie istoty ludzkiej ulegają zakwestionowaniu i tym samym literatura w znacznej mierze odrywa się od etosu chrześcijańskiego.<br> W dwudziestym wieku owo rozejście się znajdzie utwierdzenie w akcesie wielu pisarzy i intelektualistów do stanowiących rodzaj kontrreligii totalitarnych ideologii - utopii - jak komunizm czy faszyzm. Z kolei jednak dla niektórych antytotalitarnych twórców Kościół będzie także jawił się przez pryzmat totalitarnych doświadczeń jako groźna forma zniewolenia dusz. Totalitarna antyreligia zbudowana na wzór religii rzuci swój negatywny obraz także i na Kościół. Model hierarchicznego posłuszeństwa wyda się bliski dyktaturze, etos samozaparcia bliski depersonalizacji