do chrześcijan, z ich moralistyką, już zmieniającą się w moralistyczną retorykę. A jednak zwycięstwo miało należeć do prostaczków, nie do ich współzawodników o starannie kształconym umyśle, i samo narzuca się tutaj porównanie do ziarna, które musi trafić w czarną ziemię, żeby wydać plony. Rozmyślając nad tym zejściem o stopień czy wiele stopni niżej (bo męczeństwo dobrowolnie przyjęte przez wielu wyznawców nie obala, moim zdaniem, tego wzoru), dotykamy tajemnicy Historii. Chrześcijaństwo rzadko nawet dźwigało się na duchowy poziom swoich wczesnych gmin, często, jak wtedy, kiedy rozszerzało się na barbarzyńskie ludy, zmieniając się w mamrotanie magicznych zaklęć i sztukę sporządzania talizmanów chroniących od