bardziej zdecydowanie. Czy była to jednak tylko taktyka? Nie wydaje się to prawdopodobne. Powoływanie się Gorbaczowa na socjalistyczny wybór Rosji i perspektywę komunistyczną wyrażało raczej jego głębokie pragnienia zachowania jakiejś ciągłości w historii Rosji i ocalenia w ten sposób własnej tożsamości przez tę historię ukształtowanej. Gorbaczow powiedział wprost: "Nie możemy wyrzec się naszej historii". Te proste słowa nie były ani próbą humanizacji marksizmu, ani manewrem taktycznym. Wyrażały one zrozumiałą i godną szacunku potrzebę psychiczną wielu ludzi z pokolenia Gorbaczowa - potrzebę ocalenia sensu życia w służbie ZSRR i własnej tożsamości jako obywateli radzieckich. Nie chodziło tu o abstrakcyjną, ideologiczną tożsamość komunistyczną, ale