na niechęć do Rosji, liberałowie niemieccy czynili tak na przekór Bismarckowi. Sympatie tych kół stygły, gdy na porządku dziennym stanęła sprawa wojny w obronie Polski. Chciała ją rozpętać włoska "partia ruchu", ale szło jej o wojnę z Austrią i o odzyskanie Wenecji. Najszczerzej i bez osłonek opowiadała się za Polską zachodnioeuropejska klasa robotnicza - w jasnym odczuciu związku, jaki zachodził między sprawą ucisku klasowego i ucisku narodowego w Europie. Francuscy i angielscy robotnicy na wiecach i w petycjach domagali się wielokrotnie przyjścia Polsce z pomocą zbrojną, im bardziej zaś ostygał polonofilizm klas posiadających, tym gorliwiej wyznawały go szerokie masy. Znaczenie sprawy polskiej