rozważania rzucają światło na fundamentalne pokrewieństwo "otwartej" nieludzkości ultranacjonalistycznego faszyzmu i komunistycznej farsy "humanistycznych" i "internacjonalistycznych" pozorów. Potężna siła przyciągania obu tych ideologii bierze się z tego samego: obie oferują radosne poczucie oswobodzenia od indywidualnej ludzkiej odpowiedzialności myślenia, osądu i wyboru, poczucie ulgi płynącej z przynależności do tej czy innej zbiorowości, która podsuwa nam jednoznaczne wytyczne postępowania, wskazuje, kogo otaczać czcią, a kogo nienawidzić.<br> Brak mi w tym omówieniu miejsca, aby przedstawić czytelnikowi polskiemu Normana Maneę w jego drugiej roli: jako prozaika, autora znakomitych nowel i opowiadań. Mam nadzieję, że przyjdzie czas i na to. Na razie - polecam polskim tłumaczom i