na wzór mechanizmu zegara; poza takie jego rozumienie, przeciw któremu gwałtownie buntował się Gustaw w IV części Dziadów.<br>W romantycznej dramaturgii wszelkie próby ustanowienia w tym obszarze godnego miejsca dla jednostki prowadziły do zmagań duchowych, przekraczających miarę ludzkich sił i wyobraźni. Kończyły się rezygnacją - albo "roztrąceniem o Boga", jak pisał Słowacki, czyli szaleństwem lub śmiercią. Ku czemu by nie prowadziły, zawsze wymagały jednak od poety kreacji przestrzeni monumentalnej - musiała być w dramacie wyobrażona i przedstawiona, bo to ona była jednocześnie Tajemnicą i drogą ku Tajemnicy, ku nieskończoności.<br>Przestrzeń monumentalna, czyli nieskończenie otwarta - pośród niej znajdujący się człowiek mógł mieć złudzenie zerwania