proch strzelniczy i olej do lamp; szczególnie dotkliwie wykorzystywano pracę kobiet i młodocianych. Niektóre większe zakłady, z myślą o stabilizacji załogi, wzięły się za to do stawiania domków rodzinnych i domów noclegowych z umiarkowanymi czynszami. W Poznańskiem i na Pomorzu, w rozproszonych zakładach wytwórczych, wyzysk robotnika był dużo mniej skrępowany.<br>Stosunkowo najliberalniejsze ustawodawstwo robotnicze istniało w Austrii. Związki zawodowe były tu dozwolone od 1867, a strajki od 1870 r. Karane było natomiast organizowanie strajków przez związki. Przymus ubezpieczeń robotniczych od chorób i nieszczęśliwych wypadków zaprowadzono z niewielkim opóźnieniem w stosunku do Prus, pod koniec lat osiemdziesiątych. Mimo to położenie robotników było