A jednak materializm dziejowy jest śmiertelnym wrogiem kierunków odwołujących się do ślepej energii. Zauważył to już Stanisław Brzozowski i &lt;q&gt;&#132;jest niewątpliwym - pisał - że postępową aktualną kwestią jest dziś w filozofii walka pomiędzy pragmatyzmem i materializmem dziejowym. Walki inne są archeologią"&lt;/&gt;4. <br> Dla materializmu dziejowego podłożem powstawania idei jest nie X natury ludzkiej, głębie i otchłanie psychofizycznego układu - ale praca zbiorowości ludzkiej. Marksowi nie wystarcza być wprawionym w ruch przez myśl - &lt;q&gt;&#132;uznaje on, że myśl ma być czymś innym niż porcją rumu, rozdawaną żołnierzom przed bojem (...) aby nie tylko ona go poruszała, lecz aby on ją ziszczał"&lt;/&gt;5. Działanie stwarza