siebie sędzią, a nieraz i katem. W ten sposób rozwija się najważniejsza część autoportretu, bo dotycząca najbardziej skomplikowanych relacji ze światem otaczającym - relacji objętych porządkiem moralnym.<br>Ten najwyższy układ samokontrolujący człowieka składa się jakby z dwóch części: starej i nowej. Stara tworzy się już w dzieciństwie i - jak wszystkie struktury czynnościowe dawne, zautomatyzowane na skutek ciągłego używania - pracuje ona poniżej progu świadomości. Jest to sumienie nieświadome, superego według terminologii freudowskiej. Z działania tego sumienia nie zdajemy sobie sprawy. Ujawnia się ono w dręczących snach, w naszych przeżyciach i działaniach, które niejednokrotnie są sprzeczne z sumieniem świadomym; wyraźniej występuje w nerwicach, a