pniach i konarach ciemna, prawie czarna, już kilkuletnia - łuszcząca się i spękana; pączki z reguły &lt;orig&gt;ożywicowane&lt;/&gt;. Ig. po 2, dość długie, (4­)8­16(­18) cm dł. Szysz. jajowate, 5­8(­12) cm dł., ich łuski z wierzchu, poniżej tarczek, prawie czarne; tarczki jasne, żółtobrązowe, błyszczące, wypukłe, z ostrym poprzecznym kantem (poza tym gładkie) i ciemniejszą, wystającą piramidką; opadają w 2 lub w 3 roku.<br>Wyst. - góry pn.-zach. Afryki, pd. Europy i Azji Mn. Wielopostaciowy gatunek, z kilkoma rasami geograficznymi (podgatunkami), które różnią się przede wszystkim pokrojem i sztywnością igieł; w Polsce najczęściej uprawiany jest podgatunek austriacki, znacznie rzadziej - krymski