zwyczajowego stanowiły część tradycyjnej kultury i niełatwo ustępowały pod administracyjnym naciskiem. Pergamin był cierpliwy. W życiu jednak skuteczne rugowanie wróżdy wobec całego rodu zabójcy stawało się możliwe w miarę, jak wyobrażenie o zbiorowym podmiocie moralnym ustępowało pola pojęciu indywidualnej winy. Był to długi proces, a na końcu drogi znajdowała się maksyma zapisana przed połową VII w. w wizygockiej Liber Iudiciorum (Księdze sądów): "że ten tylko jest winien zbrodni, kto ją popełnił"51. Było to zaprzeczenie odwiecznej tradycji barbarzyńskiego kolektywizmu, myśl rewolucyjna, na którą władcy głęboko zromanizowanych Wizygotów i Burgundów mogli sobie pozwolić znacznie wcześniej niż królowie anglosascy, norwescy lub szwedzcy.<br><br>&lt;tit&gt;4