związki z powstającymi pod koniec XIX wieku nacjonalizmami. We Francji okazją do konfrontacji stała się sprawa Dreyfusa. Ludzie Kościoła chętnie widzieli bowiem przyczynę upadku autorytetu chrześcijaństwa w kosmopolitycznej masonerii inspirowanej, jak sobie wyobrażano, przez międzynarodowe żydostwo. Kościół w Polsce również wbrew swemu uniwersalistycznemu powołaniu chętnie wiązał się z antysemicką i nacjonalistyczną narodową demokracją. Widział w nim obronę przed wywrotowymi dążnościami socjalistów i masonów, a także antidotum na destrukcyjną - jak sądzono - rolę żydów w chrześcijańskim społeczeństwie. Tak zatem gdy znakomita większość środowisk intelektualnych odwracała się od Kościoła, gdy liberałowie i lewicowcy piętnowali czasem bardzo ostro ostatnią fortecę "średniowiecza", "ciemnogród" i "Okopy św