i Zachodu - jak dziś wiemy - pod nader błahymi pretekstami, w atmosferze narastającej wrogości, jęły się od siebie oddalać. Następuje reforma Cluny, odbudowanie religijnej gorliwości, wzmocnienie pozycji papiestwa, i oto mamy nową wizję: universitas christiana - rodzi się i rozwija zjednoczona przez chrześcijaństwo Europa. Parę stuleci później: niewola awiniońska, wielka schizma zachodnia, nepotyzm i rozwiązłość kolejnych papieży roztrwoniły autorytet papiestwa, który zdobyło ono u szczytu średniowiecza. Efekt: universitas christiana zaczęła trzeszczeć w szwach. W rezultacie, z drugorzędnych teologicznie przyczyn, reforma Kościoła zamieniła się w Reformację i dwie wielkie i bardzo różne od siebie kultury, romańska oraz germańska, jednoczone dotąd przez chrześcijaństwo, zaczęły się