sposoby utrudniały "papistom" dostęp do cechów czy prawa miejskiego. Ale bywało i tak, że oba wyznania chrześcijańskie korzystały ze wspólnych budynków kościelnych; ci sami nieraz śpiewacy i ministranci, opłacani przez magistrat, służyli do katolickiej mszy św. i luterańskich nabożeństw, odprawianych oczywiście w różnych godzinach. Takie wspólne użytkowanie świątyń - mimo że niezgodne z przepisami Kościoła katolickiego - miało przez długi czas miejsce zarówno w Toruniu, jak w Gdańsku czy w Malborku.<br><br>Wzajemne stosunki wyznaniowe uległy zdecydowanemu pogorszeniu w okresie "polskiej wojny dwunastoletniej" (1648--1660). Przyniosła ona załamanie się mocarstwowej dotąd pozycji Rzeczypospolitej. Kolejne powstanie prawosławnej Kozaczyzny doprowadziło do odpadnięcia części Ukrainy od Polski