dawniej: rosły liczebnie kręgi ludzi wykształconych, istniały i działały coraz liczniejsze szkoły i instytucje naukowe, teatr, prasa. Z dworskiej zabawki teatr i prasa stały się wyrazicielem rodzącej się opinii publicznej - mimo coraz ostrzejszej cenzury, którą osobiście kierowała Katarzyna. Obok Mikołaja Szczerbatowa i braci Nikity i Piotra Paninów, w których kręgu obracał się najwybitniejszy komediopisarz Dionizy Fonwizin, istniał nurt demokratyczny, podtrzymywany przez działalność Mikołaja Nowikowa, ojca liberalnej prasy rosyjskiej, a w końcu nurt rewolucyjny, reprezentowany przez Aleksandra Radiszczewa. Te liberalne tendencje, głoszone w niewielkich jeszcze kręgach i dalekie od wpływu na całe społeczeństwo, budziły jednak obawy władczyni, która przestała grać rolę oświeconej