się w doktrynie, lecz w systemie który konstruuje to w 1956 roku naruszona została sama substancja życiowa komunizmu i ten trwający od 20-tu lat proces pozwala dziś mówić że inicjatywa historyczna już do niego nie należy. Brzmi to optymistycznie i ogólnikowo, mimo że <hi rend="italic">exposé</> Annie Kriegel dalekie było od optymizmu, choćby w jej ocenie eurokomunizmu i jego zależności od komunizmu sowieckiego. Co innego jednak oznaczać może stwierdzenie, że komunizm stracił historyczną inicjatywę, jak nie możliwość ideologicznego, realistycznego zobaczenia świata i uznania stanu istniejącego za jedyny obowiązujący punkt wyjścia? Domagali się tego wszyscy, mówił o tym Pelikan, mówił o tym Brus