chronologię sprawę Kraszewskiego umieściłem na końcu moich rozważań. Stanowiła ona bowiem najważniejszy dylemat moralny, z jakim musieli się uporać polscy patrioci XIX stulecia. Złamanie przysięgi najmniej ich chyba kosztowało w sytuacji, gdy zarówno Aleksander I, jak i Mikołaj I tak często nie dotrzymywali składanych Polakom obietnic. Wallenrodyzm budził znacznie poważniejsze skrupuły moralne. Jeśli wierzyć Waleremu Wielogłowskiemu, który na krótko przed śmiercią Mickiewicza miał z nim na ten temat rozmawiać, Wieszcz powiedział mu, że gdyby był bogaty, toby wykupił wszystkie wydania poematu i spalił na jednym stosie: "Bo w nim, chwaląc zdradę, podniosłem tę szkaradną myśl w narodzie moim". Szpiegostwo natomiast zdecydowanie