46.11. [180] Przed rzeczownikami
Partykułę nie jako wykładnik zaprzeczenia piszemy rozdzielnie przed rzeczownikami wtedy, kiedy:
a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:
to nie matka, ale teściowa;
nie przyjaciel, ale twój wróg;
nie las, tylko puszcza;
anioł nie człowiek;
anioł nie kobieta.
Czasami w zdaniu takiego przeciwstawienia brakuje, ale łatwo się go domyślić: To nie przyjaciel, kto tak postępuje. (Ale np. zawistnik). To nie przypadek, że dopiero teraz o tym mówi. (Ale np. celowe działanie z jego strony). Nie święci garnki lepią. (Ale każdy z nas). Służba nie drużba. (Ale np. odpowiedzialność).
b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu:
Pogoda nie pogoda, pracować trzeba.
Święto nie święto, zawsze ubiera się elegancko.
Spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem ten jej mąż nie mąż.
c) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu – wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej:
Napadu dokonała grupa uzbrojonych mężczyzn, bynajmniej nie amatorów.
Wcale nie szczęście zdecydowało o wygranej.
d) są one poprzedzone wyrażeniami gdyby nie (= gdyby nie zaszła taka okoliczność, to...), jeszcze nie (= coś jeszcze trwa, jeszcze nie ustał jakiś proces, cecha), już nie (= coś się już zmieniło, jakiś proces, cecha ustały), nawet nie (= rozczarowanie lub zdziwienie):
Gdyby nie przychylność sąsiadów, nocowałbym na klatce schodowej.
Narzeczona to jeszcze nie żona.
Teraz jeszcze nie sezon.
Już nie przywiązaniem do marki kierował się, kupując auto.
Nawet nie gimnazjalista, a już rozwiązuje testy maturalne.
e) partykuła nie konfrontuje dwa rzeczowniki w celu wyrażenia opinii, że zaprzeczany rzeczownik jest w swej treści wyolbrzymiony lub nieprawdziwy, a rzeczywistości odpowiada cecha rzeczownika pierwszego, np.
Jego ojciec jest wojskowym, ale nie pułkownikiem.
To stary rutyniarz, ale nie perfekcjonista.
Jesteśmy od lat koleżankami, ale nie przyjaciółkami.
