wielkim wysiłkiem i kosztem społecznym załamały się już w systemie centralnego planowania i spowodowały pojawienie się większej lub mniejszej stagnacji i nierównowagi, co stało się jednym z głównych powodów upadku rządów komunistycznych.<br>Kryzys ten został pogłębiony przez zerwanie powiązań handlowych, a przede wszystkim na skutek załamania się wielkiego rynku sowieckiego. Aczkolwiek stosunki handlowe wewnątrz byłego bloku RWPG były nieoptymalne, w pewnym stopniu nieopłacalne dla wszystkich jego członków i stwarzały struktury utrudniające rozwijanie eksportu na Zachód to ich nagłe zerwanie stwarzało poważne problemy. W Europie Środkowej i Wschodniej szereg przedsiębiorstw i gałęzi przemysłu zostało rozwiniętych w celu zaopatrywania rynku ZSRR. W przeszłości