mu studia uniwersyteckie, o których zawsze marzył, ale na które nigdy się nie zdobył ze względu na niełatwe warunki życia i z uwagi na coraz liczniejsze obowiązki i ciągle nowe, pochłaniające go pasje pisarskie i organizacyjne. Przebywał co prawda krótkimi okresami w Niemczech i Francji, gdzie słuchał głośnych profesorów, m.in. w Berlinie Aleksandra Brücknera, ale nie były to systematyczne studia, raczej dość rozpowszechniony w tamtych czasach obyczaj kolejnego odwiedzania różnych głośnych i sławnych uniwersytetów oraz słuchania wykładów najróżniejszych znakomitości profesorskich bez ubiegania się o jakieś formalne stopnie czy tytuły. Wojaże te rozszerzyły jednakże niewątpliwie horyzonty myślowe samouka i przyczyniły się