Położyłbym jednak nacisk na przymiotnik "duchową". Po raz pierwszy bowiem od lat czterdziestych, pomijając kilka bohaterskich paroosobowych grupek, zaczął tworzyć się ruch społeczny kwestionujący komunistyczny monopol władzy i przełamujący hegemonię cenzury. Dobrze ten czas pamiętam - ponieważ uczestniczyłem w tym ruchu - i wiem, że wszyscy mieliśmy świadomość, iż jest to opozycja moralna, a nie polityczna. Że politycznie nie ma ona żadnych szans, bo istnieje ZSRR, istnieje Jałta, a kręgi owej, zresztą dosyć skłóconej, opozycji obejmują w całym kraju, licząc optymistycznie, co najwyżej parę tysięcy osób. Moim celem, moim marzeniem życiowym było wówczas - a cel ten sformułował Sołżenicyn - aby przeżyć życie, nie uczestnicząc