w 1885 r. pocisku minowego o niespotykanej sile rażenia podważyło dodatkowo sens stawiania ceglanych murów fortów i twierdz. Szybko wymieniano je na betonowe i żelazobetonowe.<br><br>Polska nigdy nie zbudowała potężnej linii murów ani nawet zasieków i ostróżków, jak czynili to Rosjanie już w czasach Iwana Groźnego. U nas przeważał znakomity skądinąd konik, szabla, kopia i uganianie się za lotnymi czambułami, gdyż zamków polskich na Kresach orda i tak nie potrafiła zdobyć. Dlatego takim przykrym zaskoczeniem stała się w XVII w. siła szwedzkiej artylerii rozbijającej mury, torująca drogę do przewag w Rzeczpospolitej i w środkowej Europie.<br><br>Co oczywiście nie znaczy, że Polska