nie jest - w gruncie rzeczy - niczym innym niż chaosem w natarciu (D II 288-293).<br>Bo też zło Gombrowicza nie jest złem moralnym. Jest od zła moralnego pierwotniejsze. "Ślepia okrutne Bólu w tej czarnej studni" świecą zgoła średniowiecznie... Chciałoby się powiedzieć: "w tej dolinie łez". Ale nad tą doliną nie zapala się żadna gwiazda. Człowiek ex definitione nie może pojąć zła, przynajmniej o tyle, o ile jest człowiekiem. O ile potrafi się obronić przed bólem, chaosem, które mu zewsząd zagrażają.<br>Inaczej mówiąc, przeciwnikiem diabła jest tylko człowiek.<br>Zapewne - dorzuca Gombrowicz - &lt;q&gt;"przerażeniami, zgrozami mymi ja sam zawiaduję (...) Muszę naprzód kiwnąć na diabła