germańskiego i przeważna część Słowiańszczyzny. Nie dotarli tu żadni zdobywcy z zachodu i nie narzucili miejscowej ludności dziedzictwa rzymskiej cywilizacji. Ani plemienne pospólstwo, ani starszyzna nie doświadczyły tego dziedzictwa we własnym życiu codziennym. Wspólną tradycją pospolitej ludności i przywódczych elit, z których wywodzili się budowniczowie rodzimych państw, była kultura barbarzyńskiego kolektywizmu. Wyznaczała ona dostępne drogi przebudowy ustroju i nadawała nowym państwom, powstającym w X w. na północy i wschodzie Europy, wspólne rysy, różniące je od kręgu rzymsko-karolińskiej sukcesji. Państwa te wchodziły w orbitę klasycznej cywilizacji przez recepcję wzorów podejmowaną z własnej inicjatywy, wybiórczo, stosownie do miejscowych potrzeb i możliwości określonych