północnej i wschodniej Europy, uformowane w kolektywistycznej tradycji i zainteresowane udziałem w dochodach monarchii z danin, bywały raczej siłą zachowawczą niż motorem szybkich zmian. System panowania możnowładczych elit nad ludnością wiejską za pośrednictwem państwa wykazał tu znaczną żywotność.<br>W Czechach, na Węgrzech i w Polsce stopniowy demontaż tego systemu przypadł na wiek XIII. Gdzie indziej - jak choćby na ziemiach ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego - ów system przetrwał znacznie dłużej. Głównym inicjatorem demontażu prawa książęcego był wszędzie Kościół. Jego uporczywe zabiegi zmieniły z czasem postawy królów i książąt, a w końcu także świeckich wielmożów wobec immunitetu. Struktura agrarna krajów "młodszej Europy"29 zbliżyła się