upłynęło w europejskich i amerykańskich rzekach od tamtego czasu, kiedy dumnie oświadczałem, że z polskim katolicyzmem nie chcę mieć nic wspólnego, i ponieważ wiele przeżyłem, pycha moja została nadkruszona. Tylko porównawczo przekonujemy się, że "nie ma dna gorszemu", jak powiada w jednym ze swoich wierszy Aleksander Wat. Struktury społeczne, które w jakiejś mierze chronią człowieka od popadania w skrajne zło, zasługują na szacunek. Moja koncepcja człowieka dziwnie zbliżyła się do Gombrowiczowskiej, w tym przynajmniej sensie, że doceniam rolę "średnich temperatur", co zresztą u Gombrowicza zdaje się wynikać z jego sprzeciwu wobec wzajemnego podniecania się ludzi, aż po napady zbiorowego szału. Jeżeli człowiek jest