1.2. [2] Zasada morfologiczna
Pisownia zgodna z tą zasadą pozwala na zachowanie poczucia tożsamości cząstek morfologicznych wyrazów, mimo że w wymowie – w wyniku upodobnień i uproszczeń artykulacyjnych – ulega ona zatarciu.
Porównajmy takie procesy fonetyczne, jak:
a) ubezdźwięcznienie wymowy spółgłosek w wygłosie
Pisownia wyrazów typu: bez, brud, mag, próg, wymawianych odpowiednio: [bes, brut, mak, pruk]*, pozwala na zachowanie związku morfologicznoznaczeniowego z innymi formami fleksyjnymi tych wyrazów lub z wyrazami pokrewnymi. Gdyby zastosować tu zasadę fonetyczną, związek ów uległby zatarciu:
[bes] – bzu, bzem, bzowy
[brut] – brudu, brudem, brudny
[mak] – maga, magiem, magiczny
[pruk] – progu, progiem, progowy.
b) upodobnienia grup spółgłoskowych na granicy rdzenia i przyrostka
Pisownia wyrazów typu gwiazd-ka, łyż-ka, proś-ba, wymawianych odpowiednio: [gwiastka, łyszka, proźba], zachowuje wspomniane wyżej związki formalnoznaczeniowe:
[gwiastka] – gwiazdek, gwiazdy, gwiazdor
[łyszka] – łyżek, łyżeczka, łyżeczkowanie
[proźba] – prosić, proś.
c) upodobnienia grup spółgłosek na granicy rdzenia i przedrostka
Pisownia przedrostków bez-, roz-, od-, nad-, pod-, przed-, w- nie uwzględnia różnic wymowy; przedrostki te zawsze piszemy w wymienionej niżej postaci:
bezużyteczny, bezwzględny, ale też: bezpieczny [bespjeczny], bezstronny [besstronny];
rozłożysty, rozwarty, ale też: rozparty [rosparty], rozpuszczony [rospuszczony];
odbudowa, odgarnąć, ale też: odpisać [otpisać], odsypać [otsypać];
nadgryziony, nadwyżka, ale też: nadchodzi [natchodźi], nadpłata [natpłata];
podniebny, podwodny, ale też: podczernić [potczerńić], podskórny [potskurny];
przedramię, przedwiośnie, ale też: przedpokój [pszetpokuj], przedstawienie [pszetstawjeńe];
wbić, wgnieciony, ale też: wkopać [fkopać], wsypać [fsypać].
Czasem jednak zasada morfologiczna ustępuje miejsca zasadzie fonetycznej: przedrostek wez- ma dwojaką pisownię (wezgłowie, wezbrany oraz wesprzeć, westchnienie), a przedrostek z- nawet trojaką – zgodną z wymową pisownię jako s-, ś- oraz z- (splątać, spłacić, ściec, ścienieć, zrumienić, zrymować).
* W nawiasy kwadratowe ujęto zapisy wymowy.
