84. Charakter polskiej interpunkcji
Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter składniowy. Oznacza to, że znaki interpunkcyjne służą głównie do uwydatniania logiczno-składniowej konstrukcji zdań. Oprócz tego uwzględnia się też takie czynniki, jak: wydzielanie członów wtrąconych, luźno związanych z głównym tokiem wypowiedzi, rytmikę mowy, intonację. Interpunkcja umożliwia również wyodrębnienie niektórych wyrazów bądź to ze względu na ich ważność, bądź też z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi.
Odstępstwo od konsekwentnego stosowania zasad składniowych jest możliwe tylko wtedy, gdy wprowadzenie znaku przestankowego mogłoby zakłócić konstrukcję rytmiczną:
Zdarza się często, że jeśli czegoś bardzo pragniesz, los zaczyna cię prześladować.
Zrobiła się z niej panna co się zowie.
W pierwszym przykładzie przecinek — zgodnie z zasadą składniową — powinien zostać wstawiony pomiędzy wyrazy że i jeśli, gdyż zdanie jeśli czegoś bardzo pragniesz jest podrzędne w stosunku do zdania że los zaczyna cię prześladować; jednakże ze względów rytmicznych przecinek pomijamy. Względy rytmiczne jeszcze wyraźniej narzucają się w przykładzie drugim, a fragment co się zowie nie jest — jak mogłoby się wydawać — odrębnym zdaniem, lecz utartym połączeniem wyrazowym określającym wyraz panna.
Zasady interpunkcyjne mają charakter obowiązujący (nakazują stosowanie odpowiedniego znaku lub tego zakazują) bądź fakultatywny. Z zamieszczonej wyżej tabeli wynika, że wiele znaków interpunkcyjnych może pełnić różne funkcje, obok reguł określających ściśle użycie określonych znaków piszący mają niemałą swobodę w ich zastosowaniu.
Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-składniowego jest konieczne, jeśli chcemy osiągnąć jednoznaczność i przejrzystość tekstu. Brak znaków interpunkcyjnych w tekście lub błędne ich rozmieszczenie może wypaczyć, a nawet całkowicie zmienić sens wypowiedzi. Podane niżej przykłady obrazują takie możliwości.
a) Pierwszy z podanych przykładów pokazuje, że sens zdania może zależeć od użycia bądź pominięcia przecinka; zostanie on więc użyty zależnie od tego, czy chcemy poinformować o udziale dwóch czy trzech osób. W obu przykładach została zastosowana reguła oddzielania przecinkami jednorodnych części zdania połączonych bezspójnikowo (zob. 90.I.1); w drugim przykładzie wyrażenie Stryj Józek oznacza jedną osobę, stanowi więc jeden niepodzielny składnik:
Stryj, Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.
Stryj Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.
b) W zdaniach poniższych przecinek musimy postawić koniecznie, jednakże to, w którym miejscu go umieścimy, zależy od tego, jaką treść chcemy przekazać:
Maria wybiegła szybko, zamykając drzwi.
Maria wybiegła, szybko zamykając drzwi.
Mówili wolno, idąc.
Mówili, wolno idąc.
Aby podkreślić ważność zagadnienia, podamy też anegdotyczny przykład depeszy, w której od miejsca znaku interpunkcyjnego zależy los skazańca:
Powiesić nie można, uwolnić.
Powiesić, nie można uwolnić.
W powyższym przykładzie mamy pewną swobodę w przestankowaniu: możemy bowiem zamiast przecinka użyć myślnika.
