Co ma brona do obrony?
12.09.2018
12.09.2018
Czy zdaniem Państwa istnieją związki znaczeniowe słów broń, obrona ze słowem określającym czynność rolniczą, mianowicie bronowaniem? U dawnych Słowian bardzo ważnym był zwyczaj oborywania granic, co stanowi magiczną ochronę (obronę) przed rozmaitymi energiami, duchami, które mogłyby wejść w szkodę. Oborywaniem wyznaczano i utrwalano granice. My dzisiaj mówimy o obronie granic. Wyjaśnienia słów broń i brona w Słowniku prasłowiańskim jedynie zwiększyły ilość rodzących się pytań…Etymologia słów brona, broń, bronić, nie wyłączając bronować, ginie w zamierzchłej przeszłości (stwierdzenie: „prasłowo”, którym Aleksander Bruckner w swoim Słowniku etymologicznym języka polskiego skwitował odległy historyczny rodowód brony, jest w pełni uzasadnione). Trzeba w związku z tym podkreślić, że przebiegający tak długo rozwój tej grupy wyrazów sprzyja rozmaitym semantycznym zmianom, zacierających ich pierwotny sens (tak jest np. z dzisiejszymi słowami klucz i opieszały, których nie umiemy bez językoznawczego komentarza powiązać z kluczem dzikich gęsi, a tym bardziej z utratą wierzchowca). By w przystępny sposób uporać się z podniesioną przez Pana wątpliwością, trzeba umiejscowić wszystkie te słowa w polu znaczeniowym WALKI. Wówczas związek z praindoeuropejską rdzenną cząstką (pniem) odpowiadającym za znaczenie czegoś ostrego, raniącego wyda się bardziej oczywisty. Łatwiej już tę relację uchwycić, patrząc na staro-cerkierwno-słowiański czasownik: brati (← *bor-ti) ‘walczyć’, który w czasie teraźniejszym odmienia się: (ja) boŕǫ, (ty) boŕeši; por. też chorwackie słowo borba ‘walka’. Wytłuszczony morfem zawiera połączenie -or-, które przed spółgłoską ulegało tzw. metatezie, czyli przestawce; w językach zachodniosłowiańskich dawało to np.: *borda → broda, *porch → proch. Możemy więc uznać, że brona pochodzi z pierwotnego *borna i na pewno ma związek z prowadzaniem walki, obrony (‘to, co służy do walki, bronienia się’). Brona, dodajmy, jeszcze w XV wieku nazywa umocnione wrota, bramę broniącą dostępu do czegoś (brama jest zapożyczeniem z języka czeskiego). Nazywano tym słowem także najeżoną ostrymi kolcami żelazną kratę opuszczaną w bramach zamkowych (spełniała wespół z mostem zwodzonym i fosą ważną rolę w średniowiecznej sztuce walki obronnej). Podobieństwo owej kraty do narzędzia do rozdrabniania ziemi dobrze wyjaśnia pojawienie się tego nowego „rolniczego” znaczenia. Od tego poszedł czasownik bronować (por. młynek → młynkować), czyli ‘uprawiać pole bronami’. Nie ma on nic wspólnego z postulowanym przez Pana hipotetycznym o-bronić – obrobić jakiś obszar dookoła broną (?). Owszem, wspomniane czynności magiczne, np. mające chronić wieś przed morowym powietrzem, bywały wykonywane, ale pługiem czy sochą (por. oborać).
Pozostałe do omówienia wyrazy pozostają w nieco odrębnej linii rozwojowej. Jej początek wyznacza rzeczownik broń//bronia, od którego stworzono czasownik bronić i dalsze (pochodne) dokonane czasowniki przedrostkowe, np.: zabronić, wzbronić, wybronić oraz obronić, z którego mamy obronę, obrońcę, obronne działania itp. Broń (za Krystyną. Długosz-Kurczabową) w czasach przedpiśmiennych miała podstawowe znaczenie czynnościowe: ‘walka, bitwa, bój’. Znaczenie dzisiejsze broni, jedyne już, wykształciło się ze znaczenia pobocznego: ‘narzędzie walki, obrony; oręż’ już w XIV wieku (por. Słownik etymologiczny języka polskiego Wiesława Borysia, Kraków 2005). Samo zaś bronić przyjmuje znaczenie: ‘osłaniać, chronić bronią, orężem, odpierać atak, ujmować się za kimś, strzec, nie pozwalać na coś, nie dopuszczać, zakazywać itp.’ Jak się wydaje, nie ma dziś zmian w istotny sposób modyfikujących ustabilizowaną treść omówionych jednostek.
Pozostałe do omówienia wyrazy pozostają w nieco odrębnej linii rozwojowej. Jej początek wyznacza rzeczownik broń//bronia, od którego stworzono czasownik bronić i dalsze (pochodne) dokonane czasowniki przedrostkowe, np.: zabronić, wzbronić, wybronić oraz obronić, z którego mamy obronę, obrońcę, obronne działania itp. Broń (za Krystyną. Długosz-Kurczabową) w czasach przedpiśmiennych miała podstawowe znaczenie czynnościowe: ‘walka, bitwa, bój’. Znaczenie dzisiejsze broni, jedyne już, wykształciło się ze znaczenia pobocznego: ‘narzędzie walki, obrony; oręż’ już w XIV wieku (por. Słownik etymologiczny języka polskiego Wiesława Borysia, Kraków 2005). Samo zaś bronić przyjmuje znaczenie: ‘osłaniać, chronić bronią, orężem, odpierać atak, ujmować się za kimś, strzec, nie pozwalać na coś, nie dopuszczać, zakazywać itp.’ Jak się wydaje, nie ma dziś zmian w istotny sposób modyfikujących ustabilizowaną treść omówionych jednostek.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński