Dawne nazwy pierwiastków chemicznych

Dawne nazwy pierwiastków chemicznych

2.01.2024
2.01.2024

W dawnych nazwach pierwiastków czasami występowała cząstka "„-ród”, np kwas + -o- + -ród -> kwasoród (tlen); woda + -o- + -ród -> wodoród (wodór); saletra + -o- + -ród -> saletroród (siarka) [przyp. red. azot]. Czy cząstka „-ród” jest tematem słowotwórczym wyrazów złożonych czy przyrostkiem, i jak to rozpoznać?

Wszystkie trzy przywołane w pytaniu konstrukcje słowotwórcze to typowe złożenia. Wyrazy tego typu składają się z dwóch (lub więcej) tematów słowotwórczych połączonych formantem -o- (inaczej międzyrostkiem, spójką, interfiksem). Wszystkie trzy wyrazy złożone stanowią kalki strukturalne z łaciny, choć genezy tych nazw należy się doszukiwać w grece, por.

  • kwasoród (= ‘pierwiastek, z którego tworzy się kwas’) ← kwas- + -o- + -ród ← łac. oxygenium ← gr. οξυς, trb. oxys (‘kwas’) + gr. γεινομαι, trb. geinomai (‘rodzić’);
  • saletroród (= ‘pierwiastek, z którego tworzy się sól’) ← saletr- + -o- + -ród ← łac. nitrogenium ← gr. νιτρον, trb. nitron (‘sól’) + gr. γεινομαι, trb. geinomai (‘rodzić’);
  • wodoród (= ‘pierwiastek, z którego tworzy się woda’) ← wod- + -o- + -ród ← łac. hydrogenium ← gr. ὕδωρ, trb. hýdōr (‘woda’) + gr. γεινομαι, trb. geinomai (‘rodzić’).

Wyrazy kwasoród i wodoród zostały utworzone – na wzór łaciński – przez Jędrzeja Śniadeckiego. Słowo saletroród jest kalką francuskiego określenia nitrogène.

We wszystkich trzech nazwach cząstka ród jest morfemem leksykalnym (rdzennym), a nie przyrostkiem (morfemem słowotwórczym). Przyrostek – w odróżnieniu od podstawy słowotwórczej, która stanowi rdzeń nowo tworzonego wyrazu – modyfikuje znaczenie lub funkcję leksemu motywującego. Przyrostkami są np. cząstki typu: -ek, -owy, -ostwo i -ownik w wyrazach z rdzeniem dom-, por. dom-ek, dom-owy, dom-ostwo, dom-ownik. Tymczasem w zrostach – i tych wspomnianych w pytaniu, i innych typu: bajk-o-pisarz, bałw-o-chwalczy, Dobr-o-gost, męcz-y-dusza, siedmi-o-letni, włócz-y-kij – zawsze występują dwa rdzenie.

Adam Wolański
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego