Dlaczego państwo to państwo?

Dlaczego państwo to państwo?

27.03.2021
27.03.2021

Jako historyka i polonisty zastanawia mnie pochodzenie słowa państwo, zwłaszcza w kontekście dwuznaczności tego słowa. Mówimy przecież państwo Kowalscy, ale i państwem jest Polska. Dlaczego tak jest?

Co do państwa rozumianego jako 'pan i pani' nie mamy chyba wątpliwości – występujący w nim przyrostek -stwo tworzy nazwy par małżeńskich (generałostwo, dyrektorostwo itd.). Jeśli zaś chodzi o znaczenie 'zorganizowana politycznie społeczność zamieszkująca określone terytorium, mająca swój rząd i swoje prawa' (definicja z SJP PWN), to rozwijało się ono wieloetapowo, a najważniejsze dla zrozumienia tego rozwoju jest to, że rzeczownik pan, od którego państwo powstało, oznaczał początkowo osobę majętną, możną, wysoko postawioną. Jednym z początkowych znaczeń tego wyrazu było 'bycie panem, władcą, panowanie' (podaję za: D. Buttler,  Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978, s. 109), co Słownik języka polskiego S.B. Lindego (Lwów, 1858, t. IV, s. 39) ilustruje cytatami: Kto nieludzko na państwie sobie postępuje, Boi się swych poddanych, strach nad nim panuje; Skromne państwo nad niemi bez krwi rozpościerał. Z tego znaczenia rozwinęło się kolejne, już konkretniejsze: 'ziemia, kraina pozostająca pod czyimś zwierzchnictwem' (definicja zaczerpnięta z publikacji D. Buttler), aż w końcu skonkretyzowało się do współczesnego.

Warto też dodać, że początkowo rzeczownik państwo wskazywał też na cechy abstrakcyjne przypisywane osobie, którą określi się jako pana (czyli: osobę możną, majętną, wysoko postawioną). Linde notuje dwa takie znaczenia: 'pańskość, pańska fantazja, arystokracja' (Moi wielce Mościwi bracia i panowie, Bo i u was (poetów) jest czasem państwo w pustej głowie) oraz 'pański stan, spanoszenie, bogactwa' (Tak w państwie, jak w ubóstwie można być szczęśliwym).

Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego