Szanowny Panie,

obawiam się, że doszło do sporego zamieszania pojęciowego. Żeby udało się z tego wybrnąć, należy zacząć od podstawowych kwestii definicyjnych. Otóż wyrażenie lingua franca ma dwa zasadnicze znaczenia. Po pierwsze, stanowi określenie terminologiczne z zakresu lingwistyki, które odnosi się do języka mieszanego typu pidżynowego, powstałego na bazie leksykalnej języków: francuskiego, włoskiego, greckiego, hiszpańskiego i arabskiego. Język ten był używany w basenie Morza Śródziemnego do początków XX w. Obecnie jest już językiem martwym.

Po drugie, wyrażenie lingua franca jest stosowane w języku ogólnym na określenie każdego wspólnego języka umożliwiającego porozumiewanie się ludziom, którzy na co dzień mówią różnymi językami. Kiedyś takim wspólnym językiem była łacina. Przykładem współczesnej lingua franca jest angielszczyzna.

Lingua franca w pierwszym z omówionych powyżej znaczeń określana jest mianem języka pidżynowego. Pidżyn pojawia się jako środek porozumiewania się ludzi, którzy mówią nieznanymi sobie nawzajem językami. Odznacza się mocno ograniczonym słownictwem. Znaczenie niezbyt licznych wyrazów podstawowych jest bardzo szerokie. Na przykład w języku tok pisin, używanym w Papui-Nowej Gwinei, wyrażenie pik man oznacza ‘samca świni’ (dosł. świnia mężczyzna), pik meri – ‘maciorę’ (dosł. świnia kobieta), a pikinini pik– ‘prosiaka’ (dosł. dziecko świnia). Gramatyka pidżynu jest prosta. Ponieważ niewiele jest końcówek wyrazowych, istotny jest szyk wyrazów w zdaniu, por. np. wypowiedzenie: Yu mas pul strong, które oznacza ‘musisz wiosłować energicznie’ (dosł. ty musieć pchać mocno).

Życie pidżynu zazwyczaj nie trwa dłużej niż życie jednego pokolenia. Dzieci osób, które się nim porozumiewały, samorzutnie nakładają na ów pidżynowy słownik składnię, niebędącą bezpośrednią kalką jakiejkolwiek innej składni. W ten sposób powstaje język kreolski, a więc język w pełnym tego słowa znaczeniu, który z czasem może nawet stać się oficjalnym językiem jakiejś społeczności. Oznacza to, że języki kreolskie – w odróżnieniu od lingua franca – mogą być językami ojczystymi danej ludności. Ponadto języki kreolskie, w odróżnieniu od pidżynów, mają dobrze rozwinięte słownictwo i strukturę gramatyczną.

Lingua franca w węższym znaczeniu nie należy do języków kreolskich, ponieważ nigdy nie istniało społeczeństwo, które uznawałoby ów język za swój rodzimy. Wykorzystywana była wyłącznie jako język pomocniczy w kontaktach handlowych i dyplomatycznych przez nacje, które miały swoje własne języki ojczyste.

Z kolei typowe języki kreolskie rozwinęły się na bazie języków europejskich kolonistów z dużym dodatkiem elementów przejętych z języków ludności tubylczej. Większość z nich powstała w czasach sprowadzania z Afryki do Ameryki niewolników, którzy pochodzili z różnych plemion i posługiwali się między sobą uproszczoną formą języka narzuconego przez kolonistów (głównie angielskiego, francuskiego, portugalskiego, hiszpańskiego czy niderlandzkiego).

W kontekście zaprezentowanych tu ujęć terminologicznych można stwierdzić, że określenie lingua franca w odniesieniu do języka jidysz może być stosowane tylko w drugim, niespecjalistycznym znaczeniu. W toku rozmaitych procesów historycznych stał się bowiem jidysz środkiem komunikacji językowej Żydów aszkenazyjskich, którzy pierwotnie zamieszkiwali tereny Europy Zachodniej, a następnie migrowali na tereny Europy Środkowej i Wschodniej (m.in. tereny Czech, Węgier, Polski, Litwy, Ukrainy i Mołdawii). Jidysz – w świetle zaprezentowanych powyżej stwierdzeń – nie jest również typowym językiem kreolskim.

Z lingwistycznego punktu widzenia jidysz jest językiem mieszanym, który powstał wskutek intensywnego kontaktu językowo-kulturowego na pograniczu germańsko-słowiańskim. Kontakt ten doprowadził do fuzji elementów języka hebrajskiego (nieodłącznego składnika wszystkich języków żydowskich) ze strukturami gramatycznymi i leksykalnymi właściwymi dla języków słowiańskich i germańskich.

Wśród uczonych zajmujących się jidysz istnieją dwie zasadnicze teorie dotyczące powstania i kolejnych etapów rozwoju tego języka. Tzw. teoria germanocentryczna zakłada, że jidysz jest zeslawizowanym językiem germańskim. Powstał w X–XI stuleciu na terenie południowych Niemiec na bazie dialektu średnio-wysoko-niemieckiego z dodatkiem elementów hebrajsko-aramejskich. W teorii tej wpływ języków słowiańskich ogranicza się do działania zewnętrznego, które doprowadziło do licznych zapożyczeń leksykalno-strukturalnych, por. np. zapożyczenia leksykalne typu: nebech (pol. nieboga w zn. ‘biedactwo, biedaczek’) czy zejde (dłuż. źěd w zn. ‘dziadek’), a także niektóre – zapomniane już, lecz używane jeszcze w XIX stuleciu – imiona własne, jak: Czarna, Slawa czy‎ Zlata.

Tzw. teoria slawocentryczna, zapoczątkowana w latach 90. XX w. m.in. przez izraelskiego językoznawcę Paula Wexlera, zakłada, że jidysz jest zgermanizowanym językiem słowiańskim, który powstawał począwszy od XIII w. w wyniku spotkania przybywających na tereny słowiańskie Żydów niemieckich z zamieszkującymi te tereny Żydami słowiańskimi. W ponadstustronicowym artykule pt. Yiddish–The fifteenth Slavic language. A study of partial language shift from Judeo-Sorbian to German (pol. Jidysz – piętnasty język słowiański. Studium częściowego przesunięcia językowego z judeołużyckiego do niemieckiego) izraelski uczony stara się – na podstawie licznych przykładów zaczerpniętych z materiału językowego – udowodnić pochodzenie jidysz od języków łużyckich. Według niego języki te uległy z czasem silnej germanizacji. Teoria ta, choć bardzo kontrowersyjna i nieznajdująca uznania wśród większości współczesnych badaczy, jako jedyna wyjaśnia pochodzenie części elementu słowiańskiego, którego stosunkowo duży zasięg nie może być – zdaniem autora – jedynie wynikiem zewnętrznych kontaktów językowych. Według założeń teorii slawocentrycznej jidysz zachował swoją podstawową słowiańską strukturę i przejął w dużym stopniu fleksję i leksykę średniowiecznej niemczyzny.

To właśnie w tzw. teorii slawocentrycznej niektórzy doszukują się analogii pomiędzy jidysz a językami kreolskimi. Otóż język „kolonizatorów”, czyli Żydów niemieckich, odznaczający się w znaczeniu socjolingwistycznym większym prestiżem, został „narzucony” ludności „podbitej”, czyli Żydom słowiańskim. Doprowadziło to do wykształcenia się nowej jakości, jakim był język jidysz.

Łączę pozdrowienia