Pierwotne polskie słowo oznaczające kolor/barwę
Pierwotne polskie słowo oznaczające kolor/barwę - czy to odcień?
Dzień dobry,
Niedawno zastanawialiśmy się z lubą, jak mogli Polacy/Słowianie określać kolory i barwy/farby, zanim też zaczerpnęli te nazwy z języków odpowiednio romańskich i germańskich. Czy istnieje jakieś pierwotnie nasze określenie na kolor? Czy to może odcień?
Wrażliwość na barwy i zdolność ich rozpoznawania posiada każdy człowiek. Jeśli idzie o nazywanie barw, to pomiędzy poszczególnymi narodami i językami istnieją spore różnice. Wystarczy zwrócić uwagę na symbolikę kolorów (czarny – biały jako znak żałoby).
Odpowiedzi na Pańskie pytanie trzeba było poszukać w konsultacji ze znawcami tego niełatwego zagadnienia. Swoją wiedzą na ten temat podzielił się ze mną mgr Patryk Wiśniewski, młody językoznawca z UJ, piszący pracę doktorską poświęconą „mapie” kolorów w polszczyźnie. Inne ustalenia poczyniłem na podstawie wiedzy o historii języka polskiego i źródeł słownikowych. Pokrótce rzecz ma się następująco.
Jedynymi rodzimymi wyrazami oznaczającymi ogólnie (!) kolor w językach słowiańskich (i w polskim) były rzeczowniki: maść i krasa. Pierwszy z nich pochodzi z prasłowiańskiego czasownika *mazati, w interesującym nas znaczeniu: ‘mazać, zmieniać kolor’. W dawnej polszczyźnie maść była wyrazem wieloznacznym: 1. ‘mieszanina tłuszczów z lekarstwem’, 2. ‘olejek kosmetyczny’ oraz 3. ‘kolor’ (Szmaty rozmaitej maści). O ile pierwsze i drugie znaczenie tegoż rzeczownika przetrwało do naszych czasów, o tyle znaczenie trzecie uległo znacznemu zawężeniu i dziś odnosi się przede wszystkim do umaszczenia zwierząt (zwłaszcza koni).
Krasa oznaczała z kolei ‘kolor’, ale także cechę/rzecz, o której można by powiedzieć: ‘coś pięknego’ i ‘coś czerwonego’ zarazem. Wydawać się to może dziwne, ale jest potwierdzone w faktach językowych. Otóż taki związek krasy z czerwienią obecnie przetrwał (jedynie) w języku rosyjskim (por. ros. красный – ‘czerwony’ i красивая девушка ‘piękna dziewczyna’). Badania porównawcze systemów nazw barw w różnych językach dowodzą, że czerwień jest pierwszym kolorem chromatycznym, który zyskuje swoją nazwę w każdym systemie językowym (według teorii B. Berlina i P. Kaya). Tak można uzasadnić związek (homonimiczny) krasy z ogólną nazwą oznaczającą ‘kolor’.
Maść i krasa w interesującym nas znaczeniu zostały wyparte przez dość wczesne zapożyczenie z języka niemieckiego (por. die Farbe), które zapewne dotarło do nas za pośrednictwem języka czeskiego. Co ciekawe, to samo słowo zostało przyswojone dwukrotnie: starsza postać barwa pojawiła się, gdy jeszcze nie znaliśmy spółgłoski „f” i zastępowaliśmy ją w zapożyczeniach spółgłoskami wargowymi „p” lub „b” (por. np. Szczepan ← Stefan; Pabian ← Fabian). Farba, jak widać jest pożyczką późniejszą. Słowo kolor przyszło do nas z języka łacińskiego (zapewne z udziałem innych języków europejskich) i pojawiło się w języku polskim dopiero w XVII wieku.
Ustalmy na koniec, że wskazany w pytaniu odcień nie jest naszą nazwą rodzimą. Pochodzi (jest tzw. kalką) z języka niemieckiego.