Piszczyk

Piszczyk

6.01.2022

Dzień dobry!


Mam pytanie odnośnie wyrazu piszczyk. W mojej rodzinie w ten sposób mówi się na pisklę gołębia. Jednakże nigdy nie spotkałem się, aby ktokolwiek spoza mojej rodziny używał tego słowa, a internet zdaje się go zupełnie nie znać. Chciałbym się spytać, czy taki wyraz w ogóle funkcjonuje gdziekolwiek w Polsce, czy jest wynalazkiem tylko mojej rodziny? A także: czy jest jakoś spokrewniony z popularnym nazwiskiem Piszczek? Dodam, że jestem z Mazowsza.


Pozdrawiam

Piszczek to słowo stare, w języku staropolskim i wieku XVIII nazywano nim grajka, który gra (piska) na piszczałce, por.: Gromady trębaczów i piszczków; Piszczek pogrzebny na stypie. Piszczkowie pięknie mu piskali (Mikołaj Rej), wydając charakterystyczne, wysokie tony. Rzadko – także piskliwą, żałosną piosenkę, nieprzyjemne zawodzenie itp. Warto dodać, że piszczel dawniej to ‘piszczałka, wszelki instrument dęty’ (Piszczele zowią trąby, puzany, szałamaje, dudy i wszelkiego rodzaju piszczałki) (ten stan rzeczy potwierdza Podręczny słownik dawnej polszczyzny Stefana Reczka (Wrocław-Warszawa-Kraków 1968) i Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (Warszawa 1807–1815), skąd zaczerpnąłem przykłady. Jeszcze w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (Warszawa 1958–1969) pojawia się piszczka w znaczeniu ‘piszczałka’, a nawet piszczek, oba reprezentują jednak słownictwo dawne, historyczne, już nieużywane. Poza tym znajdujemy tam słowo piszczyk, jako przestarzałe, lekceważące określenie urzędnika niższego szczebla w kancelarii, kancelisty (pisarczyka, pisarka) lub pogardliwe określenie marnego pisarza (pisarzyny). Jedno i drugie z Pańskim ‘pisklęciem gołębia’ powiązać się nie da. Nie spotkałem się także z nim w polskich gwarach (co trzeba jednak opatrzyć stanowczym zastrzeżeniem, że może to wynikać z mojej niewiedzy). Co prawda, w Słowniku gwar polskich J. Karłowicza (Warszawa 1900–1911) przypisano ludową nazwę piszczek ‘samotnik brzegowy; arenaria calidris’) ptakowi z rodziny bekasowatych, biegusów, ale doprawdy trudno o potwierdzenie takiego odniesienia i zasięgu słowa (biegus zmienny, biegus piaskowiec? A może bekas samotnik – bardzo rzadko gniazdujący dziś w Polsce?). Trop ten, jak się wydaje, wiedzie na manowce. Równie mylny wydaje się ten, który bierze pod uwagę chęć okazywania w słowach ciepłych uczuć istotom młodym, niedorosłym, do których pisklęta wszak należą. Zważmy, że np. przyrostek -ek rzadziej –-ik/-yk, nawet -uk służy dziś powszechnie do zdrabniania imion męskich lub ich spieszczania (np. Kazek, Kazik, Kaziuk); tworzy się w ten sposób także pieszczotliwe i zdrobniałe nazwy zwierząt: pies-ek, jeż-yk, słoń-ik (czasem gatunkowe, jak wśród ptaków bekasik, orlik, czyżyk czy bączek, jarząbek) itp. Ale nazwy piszczek/piszczyk nie da się zinterpretować jak gołąb-ek, bowiem „piskiem” tego udomowionego ptaka nigdy nie nazywano. Są też wśród nazw ptaków podobne nazwy wskazujące na jakąś wyróżniającą cechę, np. bielik (bo biały), kulik (bo ma krzywy dziób jak kulka, kula), rudzik(bo jest rudy na piersi i gardle), zimorodek (bo rodzi się zimą), ale jest bardziej wiarygodna hipoteza, potwierdzona w etymologii rozmaitych dźwiękonaśladowczych nazw zwierząt, wiążąca nazwę ptaka z wydawanym przezeń dźwiękiem (jak puchacz, pluszcz, bąk i wiele innych). Skoro mamy np. nazwę świergotek (‘taki, który świergoce, wydaje świergot’), to i definicja: ‘taki, który piska, wydaje pisk – głos podobny do piszczałki’ daje strukturę piszcz-ek/piszcz-yk (oba przyrostki są zasadniczo synonimiczne, por. graj-ek i łaź-ik). I ku takiemu wyjaśnieniu bym się ostatecznie skłaniał. Z naukowego punktu widzenia ważne by było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy takie słowo znane jest w tym znaczeniu innym mieszkańcom Pańskiej miejscowości czy mikroregionu, ale to Pan sam jest jego głównym adresatem.

Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego