Wbrew nasuwającym się skojarzeniom z nazwami pospolitymi jak żołna ‘daw. dzięcioł’ czy żołądź nazwa tej miejscowości ma inne pochodzenie, związane z działalnością gospodarczą człowieka (jest to więc nazwa kulturowa a nie topograficzna). Etymologia Żołyni zawiera odniesienie do wytworów dawnej kultury materialnej na tym terenie, co jednoznacznie potwierdza dokumentacja materiałowa zgromadzona w kartotece Pracowni Onomastyki Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie (materiały pomnikowego, historyczno-etymologicznego słownika nazw miejscowych Polski: Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany; do roku 2018 wydano 15 tomów, obejmujących hasła do A do Stą-. Chciałbym tu uprzejmie podziękować kierującej Pracownią prof. dr hab. Urszuli Bijak za udostepnienie mi tych materiałów). Pochodzi bowiem niewątpliwie od staropolskiego rzeczownika zoła/ zoł ‘popiół drzewny, wygotowany w wodzie dla uzyskania ługu’ (nazywano tak także sam pozyskany w ten sposób ług – używany powszechnie do prania i wyrobu mydła). Utworzona jest przyrostkiem –ynia, dość częstym w nazwach występujących na tamtych terenach. Zamiast prawidłowego *Zołynia w miejscowym zwyczaju utrwaliła się postać nazwy zawierająca spółgłoskę ż. Jest to wynik tzw. hiperpoprawności, co na terenach, gdzie kończy się zasięg mazurzenia (wymowa typu: zyto, syroki, cysty, jesce itp.) polega na sztucznym unikaniu takiej wymowy (por. szolić – solić, szkarpetki – skarpetki, żupa – zupa itp.).

Żołynia kryje w nazwie słowiańskie prasłowo, występujące we wszystkich naszych spokrewnionych blisko językach. Zawiera też przejrzyste odniesienie do eksploatacji drewna i pozyskiwania z niego dziegciu, smoły (w procesie tzw. suchej destylacji) i potażu (z popiołu). Pośrednio na takie wykorzystanie na znaczną skalę drewna i popiołu na tym terenie wskazuje nazwa wsi Smolarzyny znajdującej się niedaleko Żołyni (na pewno były więc w pobliżu smolarnie).

Wyraz zoła/zoł w opisanym wyżej znaczeniu znany był już staropolszczyźnie (Słownik pojęciowy języka staropolskiego). Ma też, co warto podkreślić, wiele poświadczeń w gwarach na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim. Tak więc w gwarach wschodniosłowiańskich Białostocczyzny występuje zał^|a, zoł^|a ‘ług z popiołu używany dawniej do prania’ (Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. VI, Warszawa 1996, s. 70, m. 126). W polskich gwarach w okolicach Tykocina na północnym Podlasiu notowano zoła ‘brudny ług odpływający z trynoga podczas prania bielizny’ (Zygmunt Gloger, Słownik gwary ludowej w Tykocińskim, 1893 r.). Z. Gloger w Encyklopedii staropolskiej podaje: „Zoła, zoł – popiół pozostały z ługu, łużyny, z których ług ciecze, stąd zolić, wyzolić czyli w ługu wymoczyć, zaparzyć. Zolenie zowie się zaparzanie ługowe w trynogu chust [bielizny] lub płótna”. Tu można dodać, że na całym obszarze Małopolski ten sposób prania był niegdyś powszechny, wyrabiano nawet specjalne naczynia z klepek, służąc go tego celu. Na Lubelszczyźnie południowej znana jest nie tylko zoła ‘roztwór z popiołu i wrzącej wody do zaparzania bielizny’ ale także utworzone od tego słowa: czasownik zolić ‘zaparzać bieliznę wrzącą wodą z popiołem’, zolnica, zolnik ‘drewniane naczynie na trzech nogach służące dawniej do zaparzania bielizny w ługu’ (Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny. Człowiek i rodzina. Higiena i choroby. Meble, sprzęty i prace domowe, t. VIII, Lublin2020, s. 469–473).

Jak wspomniano, wyraz zoła ma szeroki zasięg w językach słowiańskich, co podaje m.in. Słownik etymologiczny języka ukraińskiego. Mamy zatem w języku ukraińskim zoł^|a (зола́) ‘popiół; ług z popiołu’, w rosyjskim зола́ ‘popiół’, w czeskim, słowackim zola ‘ts.’, w bułgarskim зола́ ‘ts.’. Co ciekawe, prasłowiańskie *zola jest powiązane… z wyrazem *zolto ‘złoto’ i *zelenъ ‘zielony’. Warto też zwrócić uwagę, że zola wykazuje pokrewieństwo z litewskim zils ‘niebieski’ (Етимологічний словник української мови, т. II, Київ 1982–2012, s. 274–275). Taka geografia nazwy jednoznacznie wskazuje na jej dawność, co może też być źródłem szczególnej satysfakcji dla Zadającego to ciekawe pytanie.