Pochodzenie słowa izba w polszczyźnie

Pochodzenie słowa izba w polszczyźnie

22.07.2021
22.07.2021

Szanowni Państwo,

proszę o hipotezy etymologów na temat pochodzenia słowa izba.


Pozdrawiam

Stratos Vasdekis

Izba jest wyrazem ogólnosłowiańskim, starym, pierwotnie oznaczającym zrobione z belek pomieszczenie (zazwyczaj obsypane ziemią), ogrzewane albo piecem (paleniskiem) własnym, albo dobudowanym z zewnątrz, służące jako parowa łaźnia. Trafiło do nas, jak podaje Etymologický slovník jazyka českého Václava Macheka (2010) z języków południowosłowiańskich, jako starodawna pożyczka z języka romańskiego (wpływ kultury rzymskiej). Wskazują na to dowodnie przykłady, np. katalońskie i prowansalskie estuba ‘łaźnia, łaźnia parowa, ogrzewane pomieszczenie’ (nagłosowemu e w językach romańskich odpowiada w słowiańszczyźnie jь → ji; krótkie pie. ŭ dało ъ, por. *domŭs → psł. *domъ). W języku polskim już od XV w. izba zyskała znaczenie ‘pomieszczenie mieszkalne, pokój’; w gwarach swym znaczeniem obejmuje także cały dom mieszkalny, chałupę.

Na rozwój semantyczny tego prasłowa pewne światło może rzucić pochodzenie izbicy, która jest nazwą drewnianego, zrębowego elementu konstrukcyjnego (w fortyfikacjach ziemnych), przypominającego skrzynię z belek połączonych na zrąb (jak w prymitywnych szałasach pasterskich), zwykle wypełniany piaskiem, kamieniami i gliną, stanowiący rodzaj fundamentu i rdzenia dawnych wałów obronnych. Izbice, sypiąc wał, stawiano jedna za drugą, ale niektóre były puste, nakryte stropem i służyły jako bezpieczne pomieszczenie dla obrońców. Stąd mogą się nam kojarzyć z ziemianką. Takie wały obronne odsłoniły np. wykopaliska na terenie grodziska w Biskupinie czy Lądzie nad Wartą. Podstawą metonimicznego przesunięcia byłaby więc drewniana konstrukcja z pni drzewnych oraz funkcja – ogrzewanego pomieszczenia, schronienia.

Słowo współczesne (izba) można wywieść z psł. *jьstъba (lub *jьsttъba), co po rozwoju tzw. napiętego jeru dało nagłosowe ji-, a po zaniku słabego jeru w śródgłosie – grupę spółgłosek -stb-, która uległa asymilacji pod względem dźwięczności, dając: (j)izdba, uproszczone ostatecznie do: izba (ale w zdrobnieniu: izdebka). Nie należy więc traktować cząstki –ъba jako przyrostka (owszem, jest, ale –ьba, powodujący palatalizację poprzedzających spółgłosek, np. bez liku ale *ličьba, groźba, swadźba itp.). Innych informacji można poszukać np. w Słowniku etymologicznym języka polskiego W. Borysia (Kraków 2005). Tam Pan znajdzie też precyzyjniejsze uwagi na temat rozwoju fonetycznego, przedstawionego tu w pewnym uproszczeniu. Wypada na koniec dodać, że mamy w Polsce nazwy wsi, zawierające omówione wyżej formy wyrazowe, np. Istebna, Izdebki, Izbica.

Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego