Odpowiedź na postawione pytanie nastręcza licznych i niemałych trudności. Wymaga też pewnej skrupulatności. Nie ulega wprawdzie wątpliwości, że początków tego dawnego zrostu należy szukać w jego konstytutywnym członie, którym jest staropolski czasownik rzec ‘mówić, powiedzieć’ i bliski mu rzeczownik rzecz (ogólnie w znaczeniu odpowiadającym czynności mówienia i interpretacji słowami przedmiotu mowy i myśli). Na czasownikowym rdzeniu *rek- oparte są (prócz trzech już wymienionych) wyrazy i wyrażenia: rzekomo, do rzeczy, grzeczny (z *k’rzeczy i *krzeczny), w czym rzecz, rzecz w tym…, w rzeczy samej, rzecz jasna, rzecz prosta/oczywista, w gruncie rzeczy, w rzeczywistości, w istocie rzeczy, by tak rzec i kilka innych. Dodajmy jeszcze znane staropolszczyźnie w interesującym nas znaczeniu: rzeczny ‘faktyczny, rzeczywisty, prawdziwy istotny, rzeczowy’ (Sprawiedliwość nie mniemana, ale rzeczna) i rzecznie ‘istotnie, faktycznie, rzeczywiście’ (Aza tego nie wierzysz, że rzecznie jest ciało Krystusowe w chlebie?) oraz samą rzeczą/ rzeczą samą ‘w gruncie rzeczy, w rzeczywistości’. Przejrzyście rysuje się budowa słowotwórcza słowa rzeczywistość, z tworzącym regularnie odprzymiotnikowe nazwy abstrakcyjnych cech i stanów przyrostkiem -ość (stały – stałość; mądry – mądrość itp.). Z leksemami rzeczywistość, rzeczywisty pokrewieństwo znaczeniowe zachowuje przysłówek i modulant (partykuła) rzeczywiście. Bardzo podobne własności językowe wykazuje leksem oczywistość (oczywisty, oczywiście), co również może być pewną wskazówką. Kieruje to naszą uwagę na przymiotnik rzeczywisty (i przysłówek rzeczywiście). Ustalając jego pochodzenie, zbliżymy się do intencji Pani pytania.

Jak już wspomniano, rzeczywisty, rzeczywiście jest wyjściowo kilkuelementową konstrukcją wyrazową, która uległa tzw. leksykalizacji (zaczęła funkcjonować jako pojedynczy wyraz). Jak wolno sądzić m.in. na podstawie badań Krystyny Kleszczowej i jej współpracowników (mam tu na myśli przykładowo publikacje: K. Kleszczowa, U źródeł polskich partykuł. Derywacja funkcjonalna, przemiany, zaniki, Katowice 2015; Słownik zapomnianych wyrażeń funkcyjnych pod red. Radosława Pawelca, Warszawa 2015), takie zmiany zazwyczaj przebiegają na podłożu frekwencyjnym: kilkuczłonowe wyrażenie „zrasta się” (traci cechy swobodnej konstrukcji składniowej) więc nie tylko dlatego, że zmienia znaczenie, ale także z tego powodu, że jest często odtwarzane (reprodukowane) w tej samej postaci. Łatwo wówczas o rozmaite uproszczenia i zmiany formalne, por.: dalibóg (da + li + Bóg), wprawdzie (mówię + w + prawdzie), właśnie (właśnie + mówiąc). Takie przekształcenia i opuszczenia mogą zatrzeć ślady obecności relewantnych niegdyś składników znaczenia (np. oczywiście ‘widzieć na własne oczy’; albowiem – zatarte wiedzieć; por. a + li + bo + wiem) (Kleszczowa 2015: 61).

W kłopotliwej kwestii pochodzenia słów rzeczywisty i rzeczywiście trzeba odnieść się do etymologii oczywisty i oczywiście. Jak wspomniano wyżej, pierwotny sens tego złożenia to: ‘taki, który był widziany na własne oczy’, por. oczy + *vistъ ← *vid-tъ; w oczywiście końcowe -st uległo palatalizacji (przeszło w -ść pod wpływem -e). Z tego znaczenia rozwinęło się już w XVI wieku: ‘niebudzący wątpliwości, bezsporny, pewny’ a ‘bez wątpienia, na pewno’ dla przysłówka. W XV wieku oczywiście było dwuznaczne i wyrażało znaczenia: 1. ‘osobiście, we własnej osobie’ oraz 2. ‘w oczy, w obecności tego, o kim mowa’ (uwagi na ten temat w Słowniku etymologicznym języka polskiego W. Borysia, Kraków 2005, s. 269). Paradoksalnie nieco, najwięcej etymologicznych wątpliwości budzi pochodzenie cząstki „w” w słowach rzeczywisty i rzeczywiście. Trzeba by założyć, że leksykalizacji uległa jakaś pierwotna fraza przyimkowa *w + rzeczy + istej, (jak wprawdzie, zob. wyżej), tyle tylko, że w takim znaczeniu dawna polszczyzna zna w rzeczy samej/ w samej rzeczy ‘jest tak bez wątpienia, nie może być inaczej’ (używane zwykle jako tzw. dopowiedzenie, w reakcji na słowa rozmówcy, wyrażającej epistemiczny sens wzmocnionej pewności). Z tego powstało też zredukowane w rzeczy I (z: w rzeczy samej, por.: On w rzeczy szlachcic był, węgierski Boczkorosz, niby nasz chodaczkowy.), a jego homonim (z: w gruncie rzeczy, w istocie rzeczy?) w rzeczy II – jako wyrażenie epistemicznej polemiki ze słowami lub przekonaniami odbiorcy, por.: Faryzeuszowie (…) zdali się ludziom nabożni, a w rzeczy obłudą pachnęli (przykłady i definicje za wspomnianymi pracami Kleszczowej i Pawelca). Zatrzymałem się przy tej kwestii dłużej, ponieważ dawne teksty potwierdzają także istnienie wyrażenia rzecz ista (= rzecz pewna, rzecz jasna), będące wykładnikiem epistemicznej pewności (isty tu w zn. ‘prawdziwy, pewny, niewątpliwy’), por.: Skazał iż gładsza Krolowa, rzecz ista, niżli służbista; Powieść rzeczy istej o założeniu klasztora na Łysej Gorze braciej zakonu świętego Benedykta. I też o tym, jako Drzewo Świętego Krzyża na tę gorę jest przyniesiono (Kraków ok. 1538 r., nakładem Heleny Unglerowej, wdowy po Florianie Unglerze).Człon rzecz może być tu pomijany, a drugi – wzmacniany, por.: Łokietek, królem możnym i sławnym będąc, pewna ista, iżby u mordercy Witenesa, córki swemu synowi za żonę nie wziął. Nie ma jednak, niestety, potwierdzenia, że funkcyjne wyrażenia (partykuły epistemiczne) w rzeczy i rzecz ista uległy kontaminacji do postaci hipotetycznej frazy *w rzeczy istej. Należałoby raczej przyjąć, że w wypadku rzeczywisty i rzeczywiście (a stąd – rzeczywistość) stworzono niegdyś strukturę analogiczną do oczywisty i oczywiście, powielającą wyabstrahowany człon: -wisty/ -wiście (a więc: rzeczy + wisty). Musiała być ona zapewne częsta w żywej mowie i funkcjonalna, skoro nie doszło do powstania logicznie uzasadnionego: *rzeczysty (rzecz + isty), *rzeczyście.

Śledząc zapisane w języku intelektualne przygody naszych przodków w poszukiwaniu epistemicznej wzmocnionej pewności sądu, trudno nie zauważyć, że uciekano się chętnie do pleonazmów, powtarzających sens członu nadrzędnego: stp. rzecz ma też znaczenie: ‘fakt, rzeczywistość’ (U Stoików z rzeczą słowa się nie zgadzają; przykłady te za Podręcznym słownikiem dawnej polszczyzny S. Reczka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968), a przymiotnik isty je powiela. Tak samo bywa z przymiotnikiem istny w zn. ‘zgodny z rzeczywistością, rzeczywisty, realny’; por. też: istna prawda, rzeczywista prawda w Słowniku języka polskiego S. B. Lindego z pocz. XIX w. Także i my bywamy w takim językowym działaniu (perswazja) na bakier z logiką, por. autentyczne i rzeczywiste fakty, najprawdziwszą prawdę, a nawet brzmiącą żartobliwie: oczywistą oczywistość. Nil novi sub sole.