Zdrobnienia od jabłko, mydło, lustro
Szanowni Państwo,
dowiedziałem się, że jabłko to etymologicznie zdrobnienie od słowa jabło, ale skoro tak, to czemu zdrobnienie od słowa mydło brzmi mydełko, a nie mydłko, czemu od lustro jest lusterko a nie lustrko, itd. Idąc tym tropem chyba powinno się mówić jabełko. Proszę o odpowiedź.
Pozdrawiam
Polski wyraz jabłko na oznaczenie ‘owocu jabłoni’ (pierwsze poświadczenie pochodzi z 1405 r.) ma rodowód praindoeuropejski. Wywodzi się od dialektalnej praindoeuropejskiej formy *āblǔ, która na gruncie języka prasłowiańskiego została rozszerzona o przyrostek zdrobniałości *-ko-. Tak powstała forma: *ablъko. Forma ta uległa następnie prejotacji. W staropolskim piśmiennictwie omawiany tu wyraz pojawił się pierwotnie w formach jabłko i jebłko. Znaczeniowo był to już wyraz neutralny (nie stanowił zdrobnienia). W zabytkach piśmienniczych z XV w. odnotowuje się – niezachowane do dziś – zdrobnienie w postaci: jabłeczko. Obecne we współczesnej polszczyźnie deminutivum jabłuszko pochodzi z XVI w.
Oznacza to, że pierwotnie zdrobniała forma prasłowiańska została zapożyczona przez polszczyznę jako wyraz neutralny i dopiero na gruncie polskim dodany został do niej – w celu zdrobnienia – sufiks -ko, czemu towarzyszyły wymiany głoskowe w zakończeniu tematu, por. schemat derywacyjny: {jabłko + -ko wraz z alternacjami [ø] : [e] oraz [k] : [cz] → jabłeczko}. Następnie wyraz ten wyszedł z użycia i został zastąpiony przez deminutivum jabłuszko (← pol. jabł(ko) + sufiks -uszko).
Ten złożony proces przemian, którym podlegał na przestrzeni dziejów rzeczownik jabłko i jego formy zdrobniałe, nie obejmuje wyrazów mydło i lustro ani utworzonych od nich deminutivów. Wyraz mydło – poświadczony w staropolskim zabytku piśmienniczym z 1394 r. – wywodzi się od prasłowiańskiej formy *mydlo oznaczającej ‘substancję służącą do mycia’. Lustro to z kolei XVII-wieczna pożyczka z języka włoskiego (wł. lustro ‘blask, połysk’). Zdrobnienia obu wyrazów – mydełko i lusterko – powstały bezpośrednio na gruncie polskim poprzez dodanie sufiksu (-eł/-er)ko. Formy mydełeczko i lustereczko stanowią tzw. zdrobnienia drugiego stopnia (por. mydło → mydełko → mydełeczko oraz lustro → lusterko → lustereczko).
Reasumując, należy stwierdzić, że omawiane tu formy zdrobniałe przyjęły nieco różny kształt dlatego, że ani morfologia wszystkich trzech wyrazów neutralnych nie jest tożsama, ani procesy, którym podlegały, nie są do końca porównywalne.
