gość nie w porę gorszy (od) Tatarzyna
Dzień dobry,
znaczenie przysłowia „gość nie w porę gorszy Tatarzyna" raczej nietrudno odczytać, zastanawia mnie jednak jego składnia. Dlaczego słowo Tatarzyn występuje tam w dopełniaczu (albo bierniku)? Spotkałam się co prawda z formami, w których jest „gorszy od Tatarzyna”, ale wydają się one nowsze i właśnie skonstruowane tak, jakby ten przyimek od miał wyjaśniać jakąś dawną i niezrozumiałą już zależność składniową. (Bo chyba nie chodzi o czasownik gorszyć?)
Przywołane w pytaniu przysłowie ma współcześnie trzy oboczne postaci:
- gość nie w porę gorszy Tatarzyna;
- gość nie w porę gorszy od Tatarzyna;
- gość nie w porę gorzej Tatarzyna.
Sentencja oznacza niezapowiedziane odwiedziny, które sprawiają gospodarzom duży kłopot. Zwykle jest używana jako żartobliwy komentarz w sytuacji nieoczekiwanych odwiedzin.
Konstrukcje gość nie w porę gorszy Tatarzyna i gość nie w porę gorzej Tatarzyna mają archaiczny rząd bezprzyimkowy. Składnia tego rodzaju jest właściwa dla obecnego w łacinie ablatywu (łac. ablativus). Przypadek ten oznacza oddalanie się lub oddzielanie jednego obiektu od drugiego. Odpowiada na pytania: skąd?, od kogo?, od czego?. W językach słowiańskich utożsamił się m.in. z dopełniaczem. W polszczyźnie odpowiadają mu konstrukcje dopełniaczowe z przyimkiem od (od kogoś, od czegoś) oraz z (z czegoś), por. np. łac. silvā – pol. z lasu, od lasu; łac. Romā – pol. z Rzymu, od Rzymu, hortō – pol. z ogrodu.
