klin

klin

14.01.2024
14.01.2024

Dzień dobry, ciekawi mnie etymologia wyrażenia „klin”/"„walić klina”, tj. spożycia z rana alkoholu, żeby zredukować objawy kaca. Kiedy to określenie pojawiło się w mowie potocznej i skąd skojarzenie klina z rzeczoną czynnością? Serdecznie pozdrawiam

Rzeczownik klin należy do słownictwa podstawowego, dawnego, odziedziczonego z języka prasłowiańskiego (psł. * kъl-inъ // *klinъ), etymologicznie jest związany z takimi wyrazami jak * kol-eć (kol-ec, kol-ka), kłuć lub klecić. Pierwotne znaczenie wyrazu klin to ‘przedmiot o kształcie trójkątnym, z jednej (dolnej) strony zaostrzony, z drugiej – rozszerzający się ku górze’ > ‘narzędzie służące do rozszczepiania, zaostrzania czegoś’. To znaczenie jest notowane w polskich tekstach od XV w. po współczesność – por. definicje w słownikach współczesnej polszczyzny: ‘kawałek drewna lub metalu w kształcie ostrosłupa o dwóch płaszczyznach zbieżnych, służący do rozszczepiania twardych materiałów’. Od tego znaczenia zostały urobione znaczenia wtórne, metaforyczne, których podstawą jest trójkątny = klinowaty kształt: ‘kawałek ziemi lub materiału w kształcie trójkąta’, histor. wojsk. ‘szyk bojowy wojska, zwłaszcza w odniesieniu do dawnej konnicy’, lotn. ‘szyk samolotów w czasie lotu zespołowego’, które funkcjonują we współczesnym języku polskim albo już zaniknęły: ‘zatyczka uszczelniająca drewniane naczynie z solą’, ‘rodzaj czapki’, euf. ‘podbrzusze żeńskie, łono’. Z drugiej strony ukształtowały się znaczenia, które za podstawę przyjmowały destrukcyjny aspekt znaczeniowy – klin, rozszczepiając coś, powoduje zniszczenie, destrukcję, odkształcenie – stąd dawne znaczenia med. ‘przepuklina pachwinowa’, ‘choroba u dzieci powodująca zniekształcenie jąder’, ‘bóle kręgosłupa lub żołądka’, a także ‘piorun; grzmot, błyskawica jako symptomy uderzenia pioruna’.

Na podstawie tych znaczeń – zarówno pierwotnych konkretnych, jak i wtórnych metaforycznych – ukształtowały się związki frazeologiczne: wbić (wbijać) klin między kogoś ‘poróżnić, skłócić kogoś’, wybić (wybijać) klin klinem ‘zwalczyć podobne podobnym, usunąć skutki czegoś, stosując środki podobne do tych, które były przyczyną istniejącego stanu rzeczy’. Ten ostatni frazeologizm – przy skłonności polskiej szlachty i innych grup społecznych do spożywania nadmiernej ilości trunków – zaczął mieć szczególne zastosowanie do sytuacji zwanej kacem, następującej po przepiciu:

Klin klinem wybić; upiłeś się wczora, jeślić głowa faluje; pij znowu, będziesz zdrów [S.B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807-1814].


Miał tę zdumiewającą właściwość, że jeżeli w niedzielę się upił, to dopiero w piątek chorował, a przez sobotę i niedzielę klin klinem wybijał [W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1961].


Tego typu sformułowania i frazeologizmy notowane są w tekstach od okresu średniopolskiego (XVI-XVIII w.), a więc już wtedy musiały występować w języku mówionym, potocznym, zapewne też w potocznej polszczyźnie powstały. Na ich podstawie w języku polskim ostatniego pięćdziesięciolecia ukonstytuowało się potoczne znaczenie rzeczownika klin ‘porcja alkoholu wypijana z powodu kaca’: wypić klina, co można stwierdzić na podstawie notacji słownikowych.

Stanisław Dubisz
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego