koniądz
Chciałabym dowiedzieć się, jakie jest pochodzenie wyrazu „koniądz”, obecnego w co starszych słownikach (i tekstach) i oznaczającego bodajże skandynawskiego wodza. Czytałam w niektórych miejscach, że ma to być jakieś starodawne zapożyczenie z języków germańskich, skąd pochodzić ma słowo ksiądz, ale np. "Poradnik Językowy" 2/1950 sugeruje, że jest to wytwór Stefana Żeromskiego. I faktycznie najstarszy utwór, gdzie ten wyraz udało mi się znaleźć, to „Powieść o udałym Walgierzu” Żeromskiego. Czy jest to faktycznie jego twór, a w tym czy innym przypadku na jaki wyraz możemy wskazać jako źródłosłów? Szwedzkie „konung”?
Stefan Żeromski przywracał w swojej twórczości do czynnego słownictwa wyrazy zapomniane lub rzadko już używane. W opinii Kwiryny Handke, badaczki leksyki pism Żeromskiego, pisarz miał czerpać z istniejącego słownictwa staropolskiego, regionalnego i gwarowego, jak również z zasobów słownictwa literackiego nieco wcześniejszych epok, ale powszechnie już zapomnianego. Zabiegi te służyły przede wszystkim celom stylizacyjnym. Najwięcej leksemów dawnych lub przestarzałych odnajdujemy rzecz jasna w dziełach, których akcja rozgrywa się w przeszłości. Tak jest w początkowych, historycznych gawędach Wiatru od morza, tak jest również w wypadku Legendy o bracie leśnym czy Powieści o udałym Walgierzu. W ostatnim z wymienionych utworów Żeromski restytuuje obecny w dawnej polszczyźnie leksem kniądz w znaczeniu ‘panujący, władca’, choć czyni to w nieco zniekształconej – być może pod wpływem dialektalnym – formie koniądz, por.:
- A idzie woda Nida ztela aż do Wiślice, gdzie koniądz Wiślimir włada.
- Długo trwa uczta, do ciemnej trwa nocy. Aż runął koniądz Walgierz na skóry niedźwiedzie, warstwami w kącie izby usłane. Kamiennym zasnął snem.
- Piją koniądza Walgierza przezdrowie, co ich z obozu, z żelaznej garści królewskiej wydarł. Do dom ich wrócił, do komór żoninych, do kolebek… Chwalą rycerze koniądza Walgierza moc, mądrość, czyn i słowo. Wynoszą go krzykiem pospólnym ponad króla polskiego.
- Poczuł koniądz ból przeraźliwy, bardziej nieznośny, niż od przeszycia nawskróś cienkim italskim puinałem.
- Znieważa król mnie, wiślańskiego koniądza, władzcę na Tyńcu i ponad całym światem rzecznym od niezmierzonych gór po łyse góry, pana wszech puszcz jodłowych aż po mazowszańskich piasków sosny.
Podstawą dla notowanego w dawnej polszczyźnie wyrazu kniądz była prasłowiańska forma *kъnędzь ‘panujący, władca, książę’, utworzona z kolei na podstawie germańskiego *kuningaz ‘król’ (por. niem. König, ang. king, niderl. koning, szw. konung).
Obecny we współczesnej polszczyźnie wyraz ksiądz utworzony został bezpośrednio od formy kniądz w wyniku zmiany -kń- na -kś-. Znaczenie ‘duchowny, kapłan’, które powstało z pierwotnego ‘pan’, wzięło się z rozpowszechnionego w średniowieczu tytułowania osób duchownych.
