O współczesnej formie wyrazu, o jego postaci fonetycznej czy fleksyjnej decyduje wiele czynników historycznych. Ta dzisiejsza forma może być uwarunkowana rozwojem regularnym (tzw. prawem językowym) bądź też spowodowana rozwojem nieregularnym (m.in. są to wyrównania analogiczne i anomalie związane z częstością użycia wyrazu).
Zgodnie z prawem językowym wyrazy kończą się na -ół, ponieważ wygłosowe ł jest dźwięczne, a stojący po nim dawniej jer twardy spowodował wzdłużenie samogłoski o, a w konsekwencji (po zaniku iloczasu) jej przejście w ó. Zgodnie z tym samym prawem językowym zdrobnienia tych wyrazów mają postać -ołek, ponieważ nie było w tych formach warunków do wzdłużenia zastępczego i dawne o jest kontynuowane bez zmian, tzn. jako o.
Forma kościółek jest nieregularna, zgodnie bowiem z prawem rozwoju fonetycznego nie było warunków do wzdłużenia samogłoski o do ó. Jej występowanie w języku można wyjaśnić wpływem formy podstawowej: kościół. Jest to proces wyrównania analogicznego. Analogia jest potężną siłą napędową wielu zmian językowych. Analogiczna forma kościółek wyparła regularną historycznie postać kościołek. Wyraz kościołeczek – zdrobnienie drugiego stopnia – jest rzadko używany i stąd jego dawna, historycznie umotywowana postać z o.