lancknecht

lancknecht

21.11.2023
21.11.2023

Dzień dobry, niestety, w przypadku hasła lancknecht (https://sjp.pwn.pl/sjp/lancknecht;2565581.html) zaistniał błąd. Nazwa wywodzi się od „landu”, a nie od „lancy” (będącej, nawiasem mówiąc, bronią kawalerii). Stąd też poprawny, akceptowany na całym świecie termin do „landsknecht”. W Polsce błąd popełnił Marek Plewczyński w książce „Daj nam Boże sto lat wojny”, przez co rozpropagował niepoprawną wersję. Pozdrawiam, Michał Faszcza (Uniwersytet Śląski)

Wszystkie słowniki języka polskiego, zarówno te, które prezentują słownictwo współczesnej polszczyzny, jak i słowniki historyczne (a także etymologiczne), rejestrują hasło lancknecht histor. «w XV i XVI w. w Niemczech: żołnierz najemny, piechur uzbrojony w pikę lub halabardę, miecz i rusznicę», podając jako jego podstawę etymologiczną niem. Landsknecht dosł. «żołnierz krajowy werbowany w ziemiach cesarskich». Nie można zatem mówić tu ani o błędzie, ani o pomyłce, ale po prostu o rejestracji takiej postaci leksemu, która utrwaliła się w polszczyźnie, poczynając od XVI w., kiedy to odnotowujemy pierwsze zapisy tego wyrazu w tekstach polskich. Przekształcenie niem. formy Landsknecht w pol. lanzknecht > lancknecht należy łączyć z tym, że jest to zapożyczenie słuchowe, fonetyczne, które utrwaliło się najpierw w języku mówionym (właśnie w takiej postaci – lancknecht), a następnie w tekstach pisanych. Mamy tu do czynienia z fonetyczną adaptacją wyrazu niemieckiego, w wyniku której nastąpiło uproszczenie grupy spółgłoskowej -ndskn- > -nckn-. Tego typu uproszczenia są zjawiskiem powszechnym w mowie, a dodatkowo tę tezę argumentuje to, że w dawnej Rzeczypospolitej język niemiecki był w powszechnym użytku (dla bez mała ¼ ludności był to język rodzimy), a więc w mowie dochodziło często do bezpośrednich kontaktów językowych i zapożyczeń. Potwierdzają to formy występujące w języku czeskim i słowackim – lancknecht oraz słoweńskim – lánckneht, na obszarze których stosunki językowe układały się podobnie. Że później zaczęto etymologię tego wyrazu łączyć z rzeczownikiem lanca «kopia, włócznia, pika» (włos. lanza, śrwniem. lanze, stfranc. lance), funkcjonującym w polszczyźnie już wcześniej, bo od XIV w., to już sprawa tzw. etymologii ludowej (nienaukowej, fałszywej), która często występuje w odniesieniu do zapożyczeń z języków obcych. Nota bene, można rzec, że nie byłaby taka etymologia całkiem bez sensu, gdyby była prawdziwa, bo przecież lancknechci byli uzbrojeni m.in. w lance «piki» (znaczenie lancy jako «piki ułańskiej» jest późniejsze, choć już w średniowieczu mogła również oznaczać «kopię» używaną przez ciężką jazdę). Na koniec warto jeszcze podkreślić, że forma lancknecht (jako w pełni ustabilizowana) występuje w literaturze XIX i XX w. zarówno naukowej (np. T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce), jak i popularyzatorskiej (np. J. Sz. Bogucki, Wizerunki społeczeństwa warszawskiego. Szkice obyczajowe).

Stanisław Dubisz
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego