o kwintach, kwintalach i centnarach

o kwintach, kwintalach i centnarach
14.12.2012
14.12.2012
Szanowna Poradnio!
Mój syn na lekcji matematyki dowiedział się, że kwintal to 100 kilogramów. Spytał, dlaczego sto, skoro ze szkoły muzycznej wie, że kwinta to odległość pięciu stopni. Przyznałam mu rację i zaczęłam szukać odpowiedzi – a tu nowa niespodzianka: cetnar/centnar to 50 kg. A przecież łacińskie centum oznacza 'sto'. Czy naszym przodkom coś się nie pomyliło?
Będę wdzięczna za odpowiedź.
Z pozdrowieniami,
stała czytelniczka z Gdańska
Z przyjemnością wystąpię w roli adwokata naszych przodków i wyjaśnię pochodzenie wspomnianych przez Panią nazw. Zacznę od centnara (cetnara) – jest to nazwa dawnej jednostki masy o zróżnicowanej lokalnie wielkości (np. centnar angielski = 50 kg, a centnar amerykański = 45 kg).
Wyraz centnar został zapożyczony do polszczyzny za pośrednictwem niem. Zentner z łac. centenarius; u Pliniusza jest termin centenaria pondera, czyli ‘sto funtów’ (od: centeni ‘po sto’, pondo ‘funt’). I tu tkwi tajemnica nazwy: 100 funtów = 50 kilogramów.
Kwintal to współczesna nazwa jednostki masy stosowanej w obrocie płodami rolnymi, równej 100 kg. Została zapożyczona za pośrednictwem franc. quintal oraz arab. qintār z łac. centenarius ‘stokrotny, zawierający sto jednostek’. Tu istotna okazała się droga zapożyczeń.
Kwinta jest wyrazem wieloznacznym. Jako termin muzyczny oznacza też najcieńszą strunę w skrzypcach (por. frazeologizm spuścić nos na kwintę ‘stracić humor’). Jest też terminem sportowym używanym m.in. w szermierce i w wyścigach konnych. Został zapożyczony w XVI w. z włos. quinta, a to z łac. quinta ‘piąta’, łac. quintus ‘piąty’.
Rekapitulując te analizy, chciałabym podkreślić następujące elementy: 1) etymologicznie spokrewnione są różniące się fonetycznie wyrazy centnar i kwintal (zawierają bowiem wspólny etymon *centum); 2) mimo podobieństwa fonetycznego nie są związane etymologicznie wyrazy kwintal i kwinta; 3) u podstawy tych wszystkich zapożyczeń, mających charakter internacjonalizmów, leżą wyrazy łacińskie; 4) o współczesnym znaczeniu wyrazów decyduje wiele czynników (m.in. źródło zapożyczeń, czas i droga zapożyczeń, a także dzieje samych desygnatów: sto funtów nie równa się stu kilogramom).
Dziękuję Pani za to pytanie, świadczy ono o głębokiej – tak wszystkim nam potrzebnej – refleksji nad językiem.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego