zadrzechnia

zadrzechnia

25.06.2024
25.06.2024

Chciałem zapytać o etymologię słowa zadrzechnia. Zdaje się, że kalkuje ono starogreckie xulokópos «drwal» z xúlon «drewno» i kóptō «uderzać; ciąć». Problem sprawia cząstka -ch(nia)-, którą nie wiadomo z czym połączyć.

Zadrzechnia, a także drzechnia notowana w opracowaniach z lat 50. XX w., to nazwa specjalistyczna, zoologiczna, mająca łaciński odpowiednik klasyfikacyjny Xylocopa, która określa rodzaj pszczół. Hipoteza, że jest to replika (kalka) starogreckiego xylocópos ‘cieśla, drwal’ (od starogreckiego xyl ‘drewno’), lub łacińskiego xylocopus, jest pociągająca, ale mało prawdopodobna, ponieważ w nazwie zadrzechnia brak strukturalnych odpowiedników nazwy greckiej czy też łacińskiej. Dla porównania można tu wymienić rzeczywiste repliki nazw z języka niemieckiego - Holzbiene ‘pszczoła drzewna’, angielskiego – carpenter bee ‘pszczoła stolarska/ ciesielska’, czy bułgarskiego dъrvodelska pczela ‘pszczoła drwalska/ciesielska’.


Etymologia polskiej nazwy jest niepewna. Często tak jest z nazwami specjalistycznymi, ponieważ niejednokrotnie są to nazwy sztuczne, czasem nawiązujace do jakichś realiów bądź określeń jednostkowych lub archaicznych. W wypadku nazwy drzechnia, która ze względu na postać słowotwórczą wydaje się pierwotna, nasuwają się dwie hipotezy co do jej genezy:


1) od staropolskiego drzeń/drżeń ‘rdzeń drzewa’ + przyrostek –chnia (< skrzyżowanie przyrostków –cha)(-nia)> drzeńchnia (po uproszczeniu grupy spółgłoskowej) i przy takiej interpretacji byłoby to określenie pszczoły gnieżdżącej się w rdzeniach/pniach drzew;

2) od staropolskiego dręchnąć/drechnąć/drzechnąć (< prasłowiańskie *dręchnąti) ‘niszczeć, nędznieć’ + przyrostek –nia> drzechnia

i przy takiej interpretacji byłoby to określenie pszczoły gnieżdżącej się w niszczejących pniach, elementach drewnianych bądź je niszczącej (przez żłobienie otworów na gniazda).


Przy obu tych hipotezach nazwa zadrzechnia jest wtórna i powstaje w wyniku prefiksacji nazwy drzechnia (< za + drzechnia). Podkreślić jednak trzeba, że są to jedynie propozycje interpretacyjne, które są prawdopodobne językowo, ale które nie uwzględniają mechanizmów pozajęzykowych szczególnie ważnych przy powstawaniu nazw specjalistycznych.

Stanisław Dubisz
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego