panna wstrzemięźliwa

panna wstrzemięźliwa

7.06.2023
18.02.2015

„Pokorniuchno się skłoniła, jako panna wstrzemięźliwa”. Co dokładnie autor pieśni adwentowej miał na myśli nazywając Maryję wstrzemięźliwą? Jako – czyli jej pokorny pokłon wynika z jej wstrzemięźliwości? Wstrzemięźliwy jest ten, kto (po)wstrzymuje (się) – kalka łac. continentia, dotyczyć to może zresztą różnych obszarów życia. Proszę o wyjaśnienie :)

Pozdrawiam serdecznie

Łukasz

Wstrzemięźliwy wiąże się z czasownikiem wstrzymywać czy powstrzymywać, a zatem od początku funkcjonuje w znaczeniu ‘powściągliwy, umiarkowany’. Dziś owa wstrzemięźliwość kojarzy się przede wszystkim, po pierwsze, z wstrzemięźliwością od pokarmów mięsnych (por. tekst przykazań kościelnych z 2002 roku – Kodeks Kościoła Katolickiego, par. 2048), czyli rodzajem postu, po drugie zaś z powściągliwym wyrażaniem sądów, opinii o czymś. Takie znaczenia przymiotnika wstrzemięźliwy znajdujemy między innymi w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego. Jednak znaczenie to nie wyjaśnia pokłonu Maryi.

Autorzy wydawanego w pierwszej połowie XX wieku Słownika warszawskiego wspominają o różnych rodzajach wstrzemięźliwości, między innymi o wstrzemięźliwości płciowej. Wydaje się jednak, że również nie o nią chodziło autorowi pieśni Archanioł Boży Gabriel. We wspomnianym słowniku znajdziemy bowiem następujące stwierdzenie: „W pospolitym używaniu wstrzemięźliwość znaczy zachowanie miary właściwej w każdej rzeczy”, a zatem wstrzemięźliwość to ‘umiarkowanie, świadomość miary’, również swojej. Wstrzemięźliwy to zatem tyle co pokorny. W języku staropolskim (por. Kazania świętokrzyskie) funkcjonował przymiotnik śmierny (od miara), oznaczający człowieka pokornego, czyli znającego miarę samego siebie. Wydaje się, że w zacytowanej pieśni mamy do czynienia z synonimem staropolskiego śmiernego. Maryja skłoniła się więc, bo była pokorna, znała swoją miarę i rolę w wydarzeniach, które miały nadejść.

Co ciekawe, wydźwięk tego wersu jest na tyle niejednoznaczny, że ma on również wersję, która nie zmusza do lingwistycznych poszukiwań: „Pokorniuchno się skłoniła, jako Panna świątobliwa”.

Monika Kresa, Uniwersytet Warszawski
  1. 7.06.2023


    Szanowni Państwo, wyjaśnienie jest o wiele prostsze. Ani słowo „wstrzemięźliwa”, ani „świątobliwa” nie ma w tym zdaniu większego sensu. Są to poprawki wprowadzone przez redaktorów kościelnych w późniejszych czasach. W XVII-wiecznym oryginale widnieje nieużywane już od dawna słowo „sromieźliwa”, co znaczy po prostu skromna, wstydliwa. Wiele starych kościelnych pieśni zostało później „ulepszonych”, często ze szkodą dla sensu i rymu.

    Z poważaniem

    Włodzimierz Sołtysik

    Włodzimierz Sołtysik
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego