przedrostki pra-, pre-, proto-
Szanowni Państwo,
zastanawiają mnie trzy przedrostki : pra- (np. Pradziadek ), pre- ( np. prehistoria ), proto- ( np. protopismo). Po pierwsze, zastanawia mnie ich etymologia, po drugie, zastanawia mnie czy można te przedrostki używać zamiennie czy jednak jest jakaś różnica znaczeniowa przez którą nie powinno się ich stosować zamiennie. Proszę o odpowiedź w tej sprawie.
Pozdrawiam
Przedrostek pra- (a także pro-, por. prorok, prowadzić) jest rodzimego pochodzenia. Wywodzi się z języka prasłowiańskiego i w polszczyźnie jest jego dziedzictwem. W wyrazach złożonych wnosi element znaczeniowy ‘pierwotny, dawny, ten, który był wcześniej, przodek’, np. pradziad, prababka, praczłowiek, prawiek, prastary, prasłowiański, prajęzyk, praojczyzna, oraz element znaczeniowy ‘pierwszy’, np. prapremiera, prawykonanie. Przedrostek pre- jest zapożyczeniem z łaciny (< łac. prae ‘przed; z przodu’) i jako pierwszy człon wyrazów złożonych wprowadza znaczenie ‘przed, wprzód, najpierw’, np. prefabrykat, prehistoria, preromantyzm. Przedrostek proto- jest późniejszym zapożyczeniem z języka greckiego (<grec. prótos ‘pierwszy’) i w języku polskim występuje jako pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający pierwszeństwo w czasie, kolejności, stanowisku itp. tego, o czym mówi drugi człon wyrazu, np. protogwiazda, protoplazma, protorenesans. Jego najbliższym synonimem jest przedrostek przed-, a znaczenie, które wnosi, można sparafrazować jako ‘najdawniejszy, początkowy, pierwszy, pierwotny’. Łatwo możemy zauważyć, że wszystkie te przedrostki (pra-, pre-, proto-) wnoszą zbliżone treści znaczeniowe, jednakże w konkretnych wyrazach mogą występować wymiennie w ograniczonym zakresie, o czym decyduje tradycja językowa i zwyczaj językowy. Możemy, co prawda powiedzieć prajęzyk i protojęzyk, prehistoria i prahistoria, ale niepoprawne byłyby już formy typu protodziad, preojczyzna, preplazma, prarenesans itp.