przedrostki pra-, pre-, proto-

przedrostki pra-, pre-, proto-

28.05.2024
28.05.2024

Szanowni Państwo,

zastanawiają mnie trzy przedrostki : pra- (np. Pradziadek ), pre- ( np. prehistoria ), proto- ( np. protopismo). Po pierwsze, zastanawia mnie ich etymologia, po drugie, zastanawia mnie czy można te przedrostki używać zamiennie czy jednak jest jakaś różnica znaczeniowa przez którą nie powinno się ich stosować zamiennie. Proszę o odpowiedź w tej sprawie.

Pozdrawiam

Przedrostek pra- (a także pro-, por. prorok, prowadzić) jest rodzimego pochodzenia. Wywodzi się z języka prasłowiańskiego i w polszczyźnie jest jego dziedzictwem. W wyrazach złożonych wnosi element znaczeniowy ‘pierwotny, dawny, ten, który był wcześniej, przodek’, np. pradziad, prababka, praczłowiek, prawiek, prastary, prasłowiański, prajęzyk, praojczyzna, oraz element znaczeniowy ‘pierwszy’, np. prapremiera, prawykonanie. Przedrostek pre- jest zapożyczeniem z łaciny (< łac. prae ‘przed; z przodu’) i jako pierwszy człon wyrazów złożonych wprowadza znaczenie ‘przed, wprzód, najpierw’, np. prefabrykat, prehistoria, preromantyzm. Przedrostek proto- jest późniejszym zapożyczeniem z języka greckiego (<grec. prótos ‘pierwszy’) i w języku polskim występuje jako pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający pierwszeństwo w czasie, kolejności, stanowisku itp. tego, o czym mówi drugi człon wyrazu, np. protogwiazda, protoplazma, protorenesans. Jego najbliższym synonimem jest przedrostek przed-, a znaczenie, które wnosi, można sparafrazować jako ‘najdawniejszy, początkowy, pierwszy, pierwotny’. Łatwo możemy zauważyć, że wszystkie te przedrostki (pra-, pre-, proto-) wnoszą zbliżone treści znaczeniowe, jednakże w konkretnych wyrazach mogą występować wymiennie w ograniczonym zakresie, o czym decyduje tradycja językowa i zwyczaj językowy. Możemy, co prawda powiedzieć prajęzyk i protojęzyk, prehistoria i prahistoria, ale niepoprawne byłyby już formy typu protodziad, preojczyzna, preplazma, prarenesans itp.

Stanisław Dubisz
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego