rodzaj męskoosobowy

rodzaj męskoosobowy

5.11.2023
5.11.2023

Interesuje mnie geneza i czas wyodrębnienia się rodzaju męskoosobowego. Kiedy mniej więcej (wiek, lata) dokonał się rozdział między „ci panowie” kontra „te psy” i czy był on w jakikolwiek sposób motywowany czynnikami pozajęzykowymi (np. społecznymi)? I czy można ten rozdział prześledzić na podstawie staropolskich tekstów?

Pozdrawiam,

KB

Wyodrębnienie się rodzaju męskoosobowego rzeczowników jest wynikiem procesu semantyzacji fleksji imiennej, który rozpoczął się jeszcze w okresie przedpolskim, a ogólnie rzecz ujmując, polegał on na tym, że podstawowym kryterium podziału rzeczowników na deklinacje (grupy odmiany) przestało być zakończenie tematu fleksyjnego, tzw. przyrostek tematyczny, a stał się nim rodzaj gramatyczny. Kryterium formalne przeszło więc w kryterium semantyczne. Był to proces długotrwały i jego pierwszym etapem było wyodrębnienie się deklinacji rodzajowych (męska, żeńska, nijaka) oraz rzeczowników żywotnych i nieżywotnych, co stało się już na przełomie epoki przedpolskiej i staropolskiej (X, XI w.). Ten podział utrwalił się w polszczyźnie w ciągu epoki staropolskiej (do przełomu XV i XVI w.). Podział na rzeczowniki męskoosobowe i niemęskoosobowe zarysowuje się w okresie średniopolskim (XVI-XVIII w.), a ostatecznie utrwala się na przełomie epoki średniopolskiej i nowopolskiej (przełom XVIII i XIX w.). Taka chronologizacja jest określona, oczywiście, na podstawie analizy filologicznej tekstów z tych epok. Możemy zatem mówić tu o chronologii bezwzględnej, ale dopiero od XIV, XV w. kiedy to zasób tekstów pisanych w języku polskim sukcesywnie się powiększa. Wyodrębnienie się tych kategorii rodzajowych bez wątpienia świadczy o doskonaleniu się języka, który w sposób bardziej precyzyjny klasyfikuje obrazy rzeczywistości w nim zawarte. Taka dążność do większej precyzji, do ukazywania zróżnicowania istniejącego w rzeczywistości i w języku świadczy o zwiększaniu się wymagań użytkowników języka wobec języka, co z kolei świadczy o wzroście poziomu intelektualnego wspólnoty językowej. W tym sensie można mówić o uwarunkowaniach pozajęzykowych i zewnętrznojęzykowych procesu kształtowania się kategorii rodzaju gramatycznego w języku polskim.

Stanisław Dubisz
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego