samojedź

samojedź
18.04.2006
18.04.2006
Czy słowa takie jak Samojedź i hiperboreje określały geografię (jak Finowie), czy emocje (jak ludożercy, giaurzy)? Czy to tylko nazwy ludów, czy również miejsc, krain? Pisać je dużą czy małą literą? U Brücknera Samojedź to 'szczep fiński', wg innych źródeł – Samojedowie – syberyjski. Skąd niezgodność? Co znaczy samojedź w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią?
Pytań wiele, spróbuję na nie kolejno odpowiedzieć. Samojedź to staropolski wyraz złożony, używany w znaczeniu podstawowym jako nazwa czynności jedzenia istot własnego gatunku: 'kanibalizm, ludożerstwo, antropofagia', por. np. „Gdy o połów trudno, wielkie sowy mniejsze sowięta wyjadają i samojedzią się żywią” (J.K. Haur, XVII w.).
Podobnie jak wyraz jedzenie (który oznacza zarówno czynność jedzenia, jak i to, co jest jedzone), tak i samojedź oprócz znaczenia czynnościowego (tzn. to, że się je) ma również znaczenie podmiotowe, m.in. zbiorowe: 'ludojady, kanibale, antropofagi', por. np. w Leksykonie J. Mączyńskiego: „anthropophagi, ludzie, którzy drugie ludzie jedzą”, oraz u P. Skragi: „Lud dziki, bałwochwalski i samojedź, którzy sąsiadów i ojców swoich jedzą” (Słownik warszawski). W znaczeniu przenośnym, z zabarwieniem ekspresywnym, posługiwano się tym wyrazem w odniesieniu do dowolnego kraju jako terytorium ludożerców, m.in. Laponii, Arabii.
Mistrz Polikarp ujrzał Śmierć w postaci „człowieka nagiego,/ Przyrodzenia niewieściego,/ Obraza wielmi skaradnego /…/ Jako samojedź krzywousta”, czyli tę, która pozbawia życia ludzi.
Hiperborej (także hiperborejczyk oraz hiperbojca) to mieszkaniec krajów północnych. Wyraz utworzony od grec. hyperboreios 'najpółnocniejszy'. Nazwami hiperborej, hiperborejczyk chętnie posługiwał się H. Sienkiewicz.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego