ubogi

ubogi
5.02.2002
5.02.2002
Dzień dobry.
Chciałbym się dowiedzieć, jaka jest etymologia słowa ubogi.
Pozdrawiam serdecznie,
Paweł Barański
Etymonem, czyli morfemem rdzennym, przymiotnika ubogi jest *bog-, występujący również w wyrazach bog-aty, nie-bog-a, także w formie obocznej z-boż-e. Jedni etymolodzy (np. A. Brückner, F. Sławski) wiążą ten morfem z *bog- o pierwotnym znaczeniu ‘bogactwo, szczęście, dola’, które wtórnie uległo konkretyzacji ‘udzielający bogactwa, pan’. A zatem: bog-aty = mający boga (por. analogicznie formacje: brodaty = mający brodę, wąsaty = mający wąsy, garbaty = mający garb, a żonaty = mający żonę); nie-bog-i = nie mający boga, por. zwłaszcza urzeczownikowioną formę żeńską nieboga, pierwotnie ‘nie mająca nic, pozbawiona wszelkiego majątku’, stąd przenośnie o zmarłej; gwarowo także ‘sierota po bracie, siostrze’, wtórnie ‘siostrzenica, bratanica’, a następnie ‘kobieta biedna, nieszczęśliwa’; u-bog-i = nie mający boga, czyli ‘biedny, mający niewiele’.
Inni natomiast etymolodzy (np. A. Bańkowski) przyjmują istnienie dwóch różnych etymologicznie *bog-: < 1) -*bhog- ‘majątek’ od czasownika *bheg – ‘rozłamywać, dzielić’ i dalej (z odniesieniem do życia społecznego) ‘przydzielać, dawać w posiadanie wydzielonej części majątku’ oraz < 2) -bhog- 'budzący lęk' (z powodu swojej mocy) od czasownika -bheg- ‘budzić lęk’. Do grupy pierwszej należą m.in. bogaty i antonimiczne niebogi, ubogi, do drugiej: bóg, bożek, bogini, Bóg.
W rozwoju historycznym polszczyzny ubogi występował w prymarnej funkcji przymiotnika oraz w użyciu rzeczownikowym ‘człowiek ubogi’ w kilku odcieniach znaczeniowych: por. przysłowia staropolskie: „Ubogi jest mniej ubogim, niż bogacz łakomy”, „Ubogi nie ma tego, owego, a bogacz łakomy wszystkiego”, „Ubogi nie toż jest, co żebrak”, „Ubogiemu łacniej być dobrym”, „Ubogiemu Bóg nie ubogi”.
Por. także znaczenia kontekstowe: uboga gleba ‘gleba, ziemia mało wydajna’; ubogi język ‘niewyrobiony, o niedostatecznym zasobie słownikowym’; ubogie progi ‘niezamożny dom’, ubogi krewny ‘niezamożny’. Wieloznaczny jest frazeologizm ubogi duchem, ubogi w duchu o biblijnej proweniencji, rozumiany jako pozostający na niskim poziomie intelektualnym, np. „Co ja będę rozmawiał o hipotezach, o aksjomatach… […] wobec istot tak ubogich duchem” (Stefan Żeromski), bądź też w kontekście biblijnym: „Błogosławieni ubodzy duchem, albowiem…”, gdzie słowa ubodzy duchem odnoszą się nie do ludzi mało rozgarniętych, prymitywnych umysłowo, lecz oznaczają tych, którzy nie pożądają bogactw, którzy w duchu są wolni od chęci posiadania majątku, bogactw, bądź też – jak rozumieją to inni – stosują prostą zasadę: tak, tak, nie, nie, a odrzucają wszelkie zawiłości, które prowadzą na manowce.
Dziękuję za pytanie…
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego