ubogi
Chciałbym się dowiedzieć, jaka jest etymologia słowa ubogi.
Pozdrawiam serdecznie,
Paweł Barański
5.02.2002
5.02.2002
Dzień dobry. Chciałbym się dowiedzieć, jaka jest etymologia słowa ubogi.
Pozdrawiam serdecznie,
Paweł Barański
Etymonem, czyli morfemem rdzennym, przymiotnika ubogi jest *bog-, występujący również w wyrazach bog-aty, nie-bog-a, także w formie obocznej z-boż-e. Jedni etymolodzy (np. A. Brückner, F. Sławski) wiążą ten morfem z *bog- o pierwotnym znaczeniu ‘bogactwo, szczęście, dola’, które wtórnie uległo konkretyzacji ‘udzielający bogactwa, pan’. A zatem: bog-aty = mający boga (por. analogicznie formacje: brodaty = mający brodę, wąsaty = mający wąsy, garbaty = mający garb, a żonaty = mający żonę); nie-bog-i = nie mający boga, por. zwłaszcza urzeczownikowioną formę żeńską nieboga, pierwotnie ‘nie mająca nic, pozbawiona wszelkiego majątku’, stąd przenośnie o zmarłej; gwarowo także ‘sierota po bracie, siostrze’, wtórnie ‘siostrzenica, bratanica’, a następnie ‘kobieta biedna, nieszczęśliwa’; u-bog-i = nie mający boga, czyli ‘biedny, mający niewiele’.
Inni natomiast etymolodzy (np. A. Bańkowski) przyjmują istnienie dwóch różnych etymologicznie *bog-: < 1) -*bhog- ‘majątek’ od czasownika *bheg – ‘rozłamywać, dzielić’ i dalej (z odniesieniem do życia społecznego) ‘przydzielać, dawać w posiadanie wydzielonej części majątku’ oraz < 2) -bhog- 'budzący lęk' (z powodu swojej mocy) od czasownika -bheg- ‘budzić lęk’. Do grupy pierwszej należą m.in. bogaty i antonimiczne niebogi, ubogi, do drugiej: bóg, bożek, bogini, Bóg.
W rozwoju historycznym polszczyzny ubogi występował w prymarnej funkcji przymiotnika oraz w użyciu rzeczownikowym ‘człowiek ubogi’ w kilku odcieniach znaczeniowych: por. przysłowia staropolskie: „Ubogi jest mniej ubogim, niż bogacz łakomy”, „Ubogi nie ma tego, owego, a bogacz łakomy wszystkiego”, „Ubogi nie toż jest, co żebrak”, „Ubogiemu łacniej być dobrym”, „Ubogiemu Bóg nie ubogi”.
Por. także znaczenia kontekstowe: uboga gleba ‘gleba, ziemia mało wydajna’; ubogi język ‘niewyrobiony, o niedostatecznym zasobie słownikowym’; ubogie progi ‘niezamożny dom’, ubogi krewny ‘niezamożny’. Wieloznaczny jest frazeologizm ubogi duchem, ubogi w duchu o biblijnej proweniencji, rozumiany jako pozostający na niskim poziomie intelektualnym, np. „Co ja będę rozmawiał o hipotezach, o aksjomatach… […] wobec istot tak ubogich duchem” (Stefan Żeromski), bądź też w kontekście biblijnym: „Błogosławieni ubodzy duchem, albowiem…”, gdzie słowa ubodzy duchem odnoszą się nie do ludzi mało rozgarniętych, prymitywnych umysłowo, lecz oznaczają tych, którzy nie pożądają bogactw, którzy w duchu są wolni od chęci posiadania majątku, bogactw, bądź też – jak rozumieją to inni – stosują prostą zasadę: tak, tak, nie, nie, a odrzucają wszelkie zawiłości, które prowadzą na manowce.
Dziękuję za pytanie…
Inni natomiast etymolodzy (np. A. Bańkowski) przyjmują istnienie dwóch różnych etymologicznie *bog-: < 1) -*bhog- ‘majątek’ od czasownika *bheg – ‘rozłamywać, dzielić’ i dalej (z odniesieniem do życia społecznego) ‘przydzielać, dawać w posiadanie wydzielonej części majątku’ oraz < 2) -bhog- 'budzący lęk' (z powodu swojej mocy) od czasownika -bheg- ‘budzić lęk’. Do grupy pierwszej należą m.in. bogaty i antonimiczne niebogi, ubogi, do drugiej: bóg, bożek, bogini, Bóg.
W rozwoju historycznym polszczyzny ubogi występował w prymarnej funkcji przymiotnika oraz w użyciu rzeczownikowym ‘człowiek ubogi’ w kilku odcieniach znaczeniowych: por. przysłowia staropolskie: „Ubogi jest mniej ubogim, niż bogacz łakomy”, „Ubogi nie ma tego, owego, a bogacz łakomy wszystkiego”, „Ubogi nie toż jest, co żebrak”, „Ubogiemu łacniej być dobrym”, „Ubogiemu Bóg nie ubogi”.
Por. także znaczenia kontekstowe: uboga gleba ‘gleba, ziemia mało wydajna’; ubogi język ‘niewyrobiony, o niedostatecznym zasobie słownikowym’; ubogie progi ‘niezamożny dom’, ubogi krewny ‘niezamożny’. Wieloznaczny jest frazeologizm ubogi duchem, ubogi w duchu o biblijnej proweniencji, rozumiany jako pozostający na niskim poziomie intelektualnym, np. „Co ja będę rozmawiał o hipotezach, o aksjomatach… […] wobec istot tak ubogich duchem” (Stefan Żeromski), bądź też w kontekście biblijnym: „Błogosławieni ubodzy duchem, albowiem…”, gdzie słowa ubodzy duchem odnoszą się nie do ludzi mało rozgarniętych, prymitywnych umysłowo, lecz oznaczają tych, którzy nie pożądają bogactw, którzy w duchu są wolni od chęci posiadania majątku, bogactw, bądź też – jak rozumieją to inni – stosują prostą zasadę: tak, tak, nie, nie, a odrzucają wszelkie zawiłości, które prowadzą na manowce.
Dziękuję za pytanie…
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski